چکیده
با سقوط ساسانیان و ظهور اسلام در ایران، بسیاری از نقوش ساسانی در مصنوعات مختلف در سده‌های اول هجری، مورد استفاده قرار گرفت. این موضوع سبب شد که هنرمندان مسلمان ایرانی، شاکله هنر اسلامی را بر اساس عناصر هنری ایران باستان که همسو با فرهنگ اسلامی بود، پی نهند.
قرون سوم تا پنجم ه-.ق دورانی پر بار در تمام ابعاد فرهنگی از جمله هنر اسلامی بود. این برهه زمانی، نقش به‌سزایی در شکل‌گیری، گسترش و تداوم سبک هنری- تزیینی نوینی داشت که در قرون بعد در هنر اسلامی ایران به نهایت شکوفایی و بلوغ خود رسید.
هنر اسلامی به آن دسته از آثاری اطلاق می‌شود که در چارچوب فرهنگ اسلامی تعدیل شده، شکل گرفته‌اند. شاید بتوان این گونه ابراز نمود که اساساً هنر اسلامی آمیزه‌ای از حکمت و مهارت فنی است. حکمت اسلامی در کنار فنون و شیوه‌های ساختاری هنرهای ایران پیش از تاریخ و دوران باستان و پیشرفت انواع علوم در عصر طلایی تمدن اسلامی (سده‌های سوم تا ششم هجری) مهمترین عامل در شکل‌گیری هنر اسلامی می‌باشند.
در این راستا، مقاله حاضر به اهمیت استفاده از هنر ساسانی و تاثیراتی که این هنر در شکل‌گیری هنر اسلامی در سده‌های اول داشته و اوج تحول آن تا قرن پنجم ه-.ق، پرداخته است. از طرفی دیگر نگاهی کوتاه بر اوضاع فرهنگی و اجتماعی و شکل‌گیری فرهنگ اسلامی، تحلیلی بر روند و بازتاب هویت ایرانی در شکل‌گیری نقوش در آثار این دوره از هنراسلامی از نظر شکل و محتوا دارد.
مقدمه:
گر چه نقوش در تزئینات معماری و دیگر هنرهای کاربردی ایران قبل از اسلام به ویزه در عصر ساسانی حضور چشمگیری دارد؛ اما آثار تزیینی دوره اسلامی ایران، مبین این حقیقت غیرقابل انکار است که نقوش، رکن مهمی را در هنر اسلامی به خود اختصاص داده است. قرون سوم تا پنجم ه-.ق، دورانی پر بار در تاریخ هنر اسلامی ایران به ویژه نواحی شرق یعنی خراسان و ماورالنهر بوده و این برهه از زمان، نقش به‌سزایی در شکل‌گیری، گسترش و تداوم سبک هنری- تزیینی نوینی داشته است. این سبک تزیینی – تجریدی در سده‌های بعد در هنر اسلامی ایران به نهایت شکوفایی و بلوغ خود رسید. با عنایت به این موضوع که هنر ایران قبل از اسلام، در دوره ساسانی(???-??? میلادی) یک هنر نمادین و تا حدودی متاثر از مذهب بوده، هنرمندان مسلمان بسیاری از نقش‌های نمادین و قالب‌های هنری قبل از اسلام را به عاریه گرفتند و به مرور زمان بخشی از مفاهیم نمادین آنها را بر اساس جهان‌بینی اسلام تغییر داده و هویتی کاملا اسلامی به آنها بخشیدند.
تعریف مسئله: هنرهای تزئینی دوره اسلامی در ابتدای امر، به خودی خود و بطور مستقل به وجود نیامده است. با مقایسه و بررسی آثار هنری دوران باستان ایران، مشاهده می‌شود در بسیاری از موارد عناصر و الگوهای سنتّی نقش‌پردازی این دوره، در آثار هنری قرون اولیه دوره اسلامی بخصوص سده‌های چهارم و پنجم ه-.ق رعایت شده است.
هنر اسلامی به آن دسته از آثاری اطلاق می‌شود که در چارچوب فرهنگ اسلامی تعدیل شده، شکل گرفته‌اند. شاید بتوان این‌گونه ابراز نمود که اساساً هنر اسلامی آمیزه‌ای از حکمت و مهارت فنی است. حکمت اسلامی و حکمت الهی ای-ران باستان در کنار فنون و شیوه‌های ساختاری هنرهای ایران پیش از تاریخ و دوران باستان و پیشرفت انواع علوم در عصر طلایی تمدن اسلامی (سده‌های سوم تا ششم هجری) مهمترین عامل در شکل‌گیری هنر اسلامی هستند.
به همین منظور جهت ریشه‌یابی نقوش دوره اسلامی، تعدادی از نقوش کتیبه، گیاهی، انسانی و حیوانی به عنوان نمونه در آثار تزئینی گچبری، فلزکاری، پارچه و … در دوره ساسانی به عنوان عناصر شکل‌دهنده هنر اسلامی و تحول آنها در دوره اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. در ضمن وجه نمادین برخی از این نقش‌مایه‌ها به اختصار مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرند.
در این مقاله به بررسی چند پرسش اساسی در این حوزه پرداخته می‌شود:
الف ) آیا الگو و سنت خاصیّ در ترسیم نقوش رعایت شده است؟
ب ) آیا نقوش هنر دوره اسلامی با نقوش پیش از خود – هنر ساسانی- رابطه و هم‌خوانی دارند؟
ج ) آیا تاثیرات ساختار سیاسی –مذهبی در پیدایش و شکل‌گیری این آثار تاثیری داشته است؟
د) این نقوش در برگیرنده مضامینی نمادین خاصی هستند؟
البته در این میان با سؤال‌های فرعی‌تری نیز مواجه می‌شویم که به نوعی زیر مجموعه سؤالات اصلی محسوب می‌شوند که در متن به آنها اشاره می‌شود.
فرضیات: بیان این نکته که هنر ساسانی گر چه یکی از پربارترین دوران در تاریخ هنر ایران می‌باشد ولی اوج شکوفایی این هنر در دوره اسلامی صورت گرفته است. با مطالعه نقوش می‌توانیم بسیاری از نکات و شاخصه‌های هنر و فرهنگ متسلسل ایران، با وحدت بیشتری انسجام و معنا ببخشیم.
هدف از اجرا: قرون سوم تا پنجم ه-.ق، دورانی پربار در تاریخ هنر اسلامی ایران به ویژه نواحی شرق یعنی خراسان و ماورالنهر بود. در این برهه زمانی مناطق یاد شده نقش به‌سزایی در شکل‌گیری، گسترش و تداوم سبک هنری- تزیینی نوینی داشتند. این سبک تزیینی – تجریدی در قرون بعد در هنر اسلامی ایران به نهایت شکوفایی و بلوغ خود رسید. هر چند که تجرید رکن اساسی این هنر بوده، این امر بدان معنا نیست که از واقعیت و جهان عینی به طور کامل منتزع گردیده است.
روش تحقیقی که در این مقاله مورد توجه و بهره‌گیری بوده شامل روش تحقیق تاریخی – تطبیقی و تحلیل محتوا است. ابزار و شیوه‌های گردآوری اطلاعات شامل: کتابخانه‌ای، میدانی و گردآوری تصویری نمونه‌هایی از آثار هنرهای تزئینی در موزه‌های خارج و داخل کشور می‌باشد.
این مقاله در سه بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد. نخست نگاهی به سیمای فرهنگ و جایگاه هنر و تنوع نقوش دوره ساسانی دارد. سپس تحلیلی بر تاثیر و بازتاب هویت ایرانی به خصوص عصر ساسانی در روند شکل‌گیری اولین تمدن ایرانی در سده‌های اول (سده‌های سوم تا پنجم هجری) دوره اسلامی دارد. در آخر به بررسی شکل‌گیری نقوش هنر اسلامی در قالب شکل و محتوا اختصاص دارد. در این قسمت به بررسی، ریشه‌یابی و ابعاد نمادگرایی تعدادی از نقوش با ارائه شواهد تصویری در هنر قبل و بعد از اسلام می‌پردازد. در پایان هم به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری و ارایه پیشنهاداتی پرداخته می‌شود.
?-پیشینه تاریخی و فرهنگی هنرهای تزیینی ایران در دوره ساسانی (???-??? میلادی
پس از اشکانیان (??? ق.م تا ??? میلادی)، ساسانیان زمام امور را به‌دست گرفتند. آنها نیای خود، ساسان را منسوب به هخامنشیان (???- ??? ق.م) می‌دانستند. ساسان یکی از روحانیان بلند پایه معبد آناهیتا در استخرا بود. پاپک را پسر و جانشین ساسان قلمداد می‌کنند و اعتقاد بر این است که اردشیر پسر دوم پاپک سلسله ساسانیان را بنیان می‌نهد (رومن گیرشمن، ???? ،?-???).
ابن اثیر به ماخذی پهلوی به نام «کارنامک اردشیر» استناد می‌کند. در آن منبع، ساسان شبان پاپک شاه معرفی شده و در خوابی پاپک بر تبار اصیل ساسان که به خاندان هخامنشی منسوب می‌شده واقف می‌شود. او دختر خود را به ساسان می‌دهد و به این ترتیب اردشیر زاده می‌شود. فردوسی در شاهنامه نیز شبیه همین روایت آورده است (فرای، ???? ، ???).
در طول حکومت خاندان ساسانی، بزرگ‌ترین جنگ‌های ایران با امپراتوری روم به وقوع می‌پیوندد. در این دوره علاوه بر آیین رسمی زرتشت، ادیان و فرق متنوعی که غالباً فعالیت‌های زیرزمینی داشته به وجود می‌آیند. ادیانی چون زروانی، مانوی، مزدکی و… را می‌توان نام برد.
هنر ساسانی نه یک پدیده ناگهانی در هنر ایران و نه برداشتی خاص از هنر یونانی است. هنر ساسانی، چکیده‌ای از هنر تمامی اعصار ایران با پذیرش عناصر خارجی است. هنر ساسانی این تاثیرات خارجی را پذیرفت و با سنت‌های هنر بومی سرزمین ایران هماهنگ کرد. هر چند که خود دائماً از شیوه‌های داخلی و خارجی اقتباس می‌کرد، اما چون بزرگ‌ترین امپراتوری زمان خود بود تاثیری دائمی و همیشگی بر تمدن‌های تحت سلطه و حتی خارج از سلطه خود داشت (گیرشمن، ????، ???).
بخش عظیمی از آثار بر جای مانده دوره ساسانی به ظروف فلزی و نقش‌برجسته‌های حجاری شده بر روی سنگ اختصاص دارد. در این آثار نقوش تزیینی چنان هنرمندانه به کار گرفته شده‌اند که شبیه آنها را در کمتر دوره‌ای می‌توان یافت. صحنه‌های شکار، اسب‌سواری و… از جمله موضوعاتی هستند که به کرات دیده می‌شوند. این شیوه‌ها و صحنه‌ها در آثار دوره اسلامی با تنوع بیشتری ظهور پیدا می‌کند.
?- اوضاع تاریخی و سیاسی و روند شکل‌گیری فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی در سده‌های اول دوره اسلامی
ایران یکی از کشورهایی بود که در دهه‌های نخستین ظهور دین اسلام توسط مسلمین فتح شد (بین سال‌های ?? تا ?? هجری). علت اصلی حم-له اع-راب به ایران صرفاً در جهت کشورگشایی و مال‌اندوزی نبود. دلیل اساسی این حمله گسترش دین و اعتقادات تازه‌ای بود که به واسطه پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) در سرزمین آنها ظهور پیدا نموده بود. امروز جای تردید نیست که دین یکتاپرستی پایدارترین علت محرک کشورگشایی تازیان بوده است (اشپولر ????، ?).”
اتفاق مهم در این زمان استفاده و در خدمت قرار گرفتن عناصر هنر ایرانی برای بیان جهان‌بینی اسلامی بود. و این سِّر جاودانگی، تداوم و اصالت هنر ایرانی – اسلامی است. به عبارتی هنرمندان ایرانی و نو مسلمان‌ها، آموزه‌ها و جهان حسی – هنری خود را منطبق بر ارزش‌ها و سن-ته-ای اس-لامی تعدیل ک-ردند. بدین ترتیب بخشی از پایه‌های مستحکم هنر اسلامی در ایران و و دیگر سرزمین‌های تصرف شده پدید آمد. پایه‌های این هنر خاص آن‌چنان در کلیت مستحکم و منسجم است که هر چند هنر اقوام و تمدن‌های مختلف مسلمان با هم متفاوت است اما در ساختار و پایه‌های کلّی، وحدت و یگانگی (معرفه اصلی دین اسلام) عنصر اصلی است. این ویژگی در هنر دیگر ادیان ابراهیمی از جمله در هنر مسیحیت به چشم نمی‌خورد. شاید بتوان گفت بخش اعظم کالبد هنر اسلامی (از سده سوم به بعد) زاییده خلاقیت و نبوغ هنرمندان ایرانی و روح این هنر، نفخه پاک دین اسلام و پیام آن است.
در سال ??? ه-.ق با کمک سرداران ایرانی خلافت از امویان به عباسیان انتقال یافت. حکومت آنان تا سال ??? ه-.ق ادامه یافت. تاثیر فرهنگی و هنری این خاندان تنها تا سال ??? ه-.ق باقی بود (اتنگهاوزن و گرابار، ????، ??). مهمترین دست‌آورد این جابجایی قدرت که به یاری ایرانیان به ویژه ابومسلم خراسانی تحقق پذیرفته بود، انتقال قدرت به بغداد در نزدیکی شهر تیسفون (مدائن) پایتخت ساسانیان بود که از نظر فرهنگی و هنری بسیار غنی بوده و از سویی هنر اسلامی را به عناصر هنری ایران باستان متصل کرد.
از سویی دیگر بسیاری از فرق مذهبی و زیرزمینی ایران پیش از اسلام که در دوره ساسانی به شدت مورد آزار و اذیت بودند و نیز پاره‌ای از مذاهب اسلامی – به ویژه علویان – که در دوره خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس به شدت مورد شکنجه و فشار بودند، توانستند خراسان را مرکز فعالیت‌های علمی، مذهبی و فرهنگی خود قرار دهند. شاید تعدد دانشمندان، فیلسوفان، متکلمان و خلق آثار هنری بدیع اسلامی در این دوره حاصل همین شرایط خراسان آن روزگار بوده است. کرمر(Kraemer) در کتاب «احیای فرهنگی در عهد آل بویه، انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی» در تحلیل خود از تاریخ این دوره ایران، مرکز اصلی رنسانس ایرانی – اسلامی را قلمرو خراسان بزرگ قلمداد می‌کند (کرمر، ????، ???).” خراسان در عصر سامانی جایگاه امن تمام مشرب‌های فکری و دینی است. تضارب حکیمانه آراء توسط صاحبان افکار، نه‌تنها جدال‌ها و ستیزه‌های سیاسی و نظامی را موجب نمی‌شود بلکه بستر مناسبی را برای ظهور اندیشه‌های خلاق و آفریشنگر فراهم می‌کند.
تحلیل‌گران ایرانی نیز از یادآوری نقش و سهم این حکومت‌های هم‌زمان ایرانی در اعتلای فرهنگ ایرانی – اسلامی غافل نمانده‌اند.” سامانیان در هزار سال پیش که هنوز مسایل دقیق جامعه‌شناسی و زبان و مذهب و فرهنگ و عوامل حیات و ارتقا و استقلال ملت و رابطه‌های دقیق و علمی میان این نهادها مطرح نبود و در اوج افتخار و قدرت عالم‌گیر زبان عربی و تحقیر ملیت و زبان ملی و حقارت زبان فارسی، ابتکاری کردند که اگر بعدها فراموش نشده بود هم موجب آن شده بود که فرهنگ و مذهب اسلام در عالی‌ترین و اصیل‌ترین سطح و سرمایه‌اش در میان مردم، رسوخ نماید و هم بینش و اندیشه و فرهنگ توده مردم ما از سطح عامیانه و خرافی فرا رفته و وسعت و غنا یابد” (شریعتی، ????، ???).
?-? بازتاب هویت ایرانی در روند شکل‌گیری هنر اسلامی ایران در سده‌های سوم تا پنجم هجری
توجه به پیشینه‌ی اساطیری، تاریخی و فرهنگی ایران باستان – به ویژه دوره ساسانی- و بهره‌گیری از سنت‌های هنری آن، در دستاوردهای هنری و ادبی سده‌های اول دوره اسلامی به وضوح نمایان و بارز است. این بهره‌مندی در دوران حکومت سامانی، آل بویه، آل زیار و… در معماری مساجد، و برج آرام‌گاهی‌های، هنرهای کتاب‌آرایی و دیگر دستاوردهای هنری بسیار مشهود است.
بازتاب هویت ایرانی بی‌تردید در ایجاد و گسترش هنرهای ایرانِ اسلامی نقشی به‌سزا داشته است. تزیینات معماری، هنرهای کتاب آرایی، منسوجات، ابزار و آلات فلزی و… در امتداد هنر ایران قبل از اسلام است. آثار منحصر به فرد هنری این دوره، قرآن معروف ابن بوّاب است که هم‌اکنون در کتاب‌خانه چستر بیتی شهر دوبلین- پایتخت جمهوری ایرلند نگهداری می‌شود. این قرآن در سال ??? هجری در کتاب‌خانه حاکم دیلمی_ بهاالدوله (???-??? ه-.ق) کتابت شده است. استفاده و بکارگیری نقش‌های تزیینی دوران باستان در تذهیب این قرآن کوچک (?/?? *?/?? سانتیمتر) از امتیازهای این قرآن است. ابن‌بواب توانسته است با تعدیل و بازسازی نقوش باستانی، آنها را با شخصیتی کاملا نو و مطابق جهان‌بینی اسلام ارائه نماید. استفاده از نقش بال ساسانی به صورت قرینه، نقش‌های هندسی و نقش نیلوفر آبی (لوتوس) همراه با نقش اسلیمی از جمله نقوشی است که هنرمند در تزیینات این قرآن به کار گرفته است (شکل ?) (خزایی، ????، ??-??).
{تصویر اول}
شکل ?- قرآن ابن‌بوّاب، دوره آل‌بویه، ??? هجری، کتاب‌خانه چستر بیتی شهر دوبلین- پایتخت جمهوری ایرلند
در حقیقت حکومت‌های متقارن ایرانی خصوصاً آل‌بویه و سامانیان به دو ویژگی مکتب و ملیت توجهی فراوان داشتند. به عبارتی در تاریخ ایران اسلامی، ملیت ایرانی و مکتب اسلامی از این دوره به نحوی جدی سازگاری و اشتراکات فرهنگی – تمدنی خود را دنبال کرد. این دوره درخور توجه‌ترین عهد در ساختار زیر بنای تمدن ایرانی – اسلامی است. در واقع ثابت کردند اسلام مانع پیشرفت تمدن و فرهنگ نیست.
?- شکل‌گیری هنر اسلامی ایران از نظر شکل و محتوی در قالب نقوش
در تاریخ هنر ایران، بسیاری از عقاید و تفکرات حاکم بر جامعه در نقوش آثار تزیینی تجسم یافته‌اند. در حقیقت این نقوش از جهاتی حاصل تجدید اندیشه و آرای متفکران و اندیشمندان است که به دست هنرمندان آن روزگار شکل یافته‌اند. از طرفی دیگر علاوه بر شکل ظاهر، رّد بسیاری از شاخصه‌های نمادین و اسطوره‌ای هنر دوران قبل از خود را در آثار می‌توان یافت. آثار هنری سده‌های اول دوره اسلامی ایران هم از این قاعده مستثنی نیست و حضور بسیاری از مؤلفه‌های نمادین هنر ایران باستان را در آثار این دوره قابل دریافت است.
حال جای این سوال باقی است: اگر نقوش قبل از اسلام دارای مضامین نمادین و اسطوره‌ای بوده پس چگونه توانسته‌اند با حفظ اشکال و کالبد سنت‌های باستانی در جهان نوینی که اسلام به ارمغان آورد به حیات خود در راستای جهان‌بینی اسلامی ادامه دهند؟ البته باید به این نکته توجه داشت که بسیاری از این نقوش، آرام‌آرام متناسب با موازین اسلامی تعدیل شده، استحاله یافتند و در چهارچوب هنر اسلامی قرار گرفتند.
از اواخر قرن سوم هجری قمری شیوه‌ای خاصی از نقش‌های تزیینی در آثار سفالگری، فلز کاری، گچبری، نساجی، نقاشی دیواری، آجرچینی و…، در نواحی شرقی ایران- خراسان بزرگ- به ویژه در شهر نیشابور پدید آمد. در این میان نقوش سفالین-ه‌ه-ا و گچ‌بری‌های نی-شابور این دوره حائز اهمیت است. این آثار در تاریخ هنر اسلامی ایران از جایگاه خاصی برخوردار بوده و تا کنون جزو نخستین و منسجم‌ترین آثار هنرهای تجسمی در ایران پس از اسلام به شمار می‌روند. این نقوش مثل حلقه‌های زنجیر هنر ساسانی و هنر اسلامی را به هم متصل سازند. یکی از تقسیم‌بندی‌هایی که می‌توان بر مبنای آن نقش‌های این دوره را رده‌بندی نمود می‌تواند شامل: نقش‌های کتیبه‌ای، نقش‌های گیاهی، نقش‌های جان‌دار (انسانی – حیوانی) و نقش‌های هندسی باشد.
قبل از بررسی انواع نقش‌ها، ذکر این نکته در خصوص نقش‌های هندسی ضروری است. بیشترین تحول در نقش‌های هندسی (بر اساس نمونه‌های موجود)، در دوران اسلامی حاصل شده است. این نقش در آثار هنر تا قبل از اسلام حتی در هنر رم و یونان از تنوع زیادی برخوردار نبوده است (Creswell, ????, ??). گرچه در آثار دوران باستان در ایران نمونه‌هایی وجود دارد ولی در مقایسه با نقش‌های هندسی دوران اسلامی، بسیار ابتدایی طرح شده‌اند. به همین دلیل از ریشه‌یابی و بررسی این دسته از نقوش در این مقاله صرف نظر می‌شود ( Khazaie, ???? ???-?).
? -? نقوش کتیبه
قبل از ظهور اسلام در دوره ساسانیان زبان و خط ایرانی، پهلوی بود و آن را فارسی میانه می‌نامیدند. کتاب‌های علمی، سیاسی و ادبی را به خط پهلوی می‌نوشتند. کتاب‌های مذهبی هم به خط اوستایی نوشته می‌شد. پس از غلبه اعراب بر ایرانیان و نفوذ معنوی دین اسلام و از طرفی دشواری و نقایص خط پهلوی، منجر به اقتباس الفبای زبان فارسی از الفبای خط عربی گردید. از آن پس الفبایی جدید برای زبان فارسی بر اساس حروف عربی طراحی و شکل می‌گیرد. پس از آن در سده‌های اولیه دوره اسلامی، در تمامی شهرهای ایران، ایرانیان فارسی را به خط کوفی و نسخ می‌نویسند. قابل ذکر است خط نسخ از همان ابتدا در کنار خط کوفی مورد استفاده بوده و دلیل عمده آن نوشته‌های روی اولین سکه‌های این دوره است که با خط نسخ نوشته شده است.
تا کنون اطلاعاتی درباره این موضوع که نشان دهد طراحی و جایگزینی حروف عربی به جای حروف خط پهلوی ایران قبل از اسلام، توسط چه کسی و یا کسانی و در کجا شکل گرفته، در دست نیست. ولی به جرئت می‌توان گفت: این پدیده یکی از ارزنده‌ترین خدمات هنرمندان آن عصر، در جهت حفظ زبان، فرهنگ و هنر ایرانی بوده است. احتمالا این تغییرات توسط هنرمندان حکومت‌های متقارن آل‌بویه، و سامانی و… که در احیا و ترویج فرهنگ ایرانی در سده‌های اول دوره اسلامی نقش مهمی را ایفا و از هر گونه تلاشی در این جهت دریغ نکرده‌اند انجام پذیرفته است.
استفاده از کلمات به عنوان یک عنصر تزئینی و احتمالا به صورت حرف نشانه (لوگو تایپ) در هنر ساسانی قابل ردیابی می‌باشد. البته این نگرش ریشه در سنت‌ها و در امتداد الگوهای کهن هنر ایران باستان می‌باشد. نمونه‌هایی از این خط نگاره‌ها در تزیینات گچبری و مهرها در موزه‌ها موجود است که با ترکیب زیبائی از حروف پهلوی تزئین شده‌اند.
?- ? نقوش گیاهی
در هنر اسلامی نقوش گیاهی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این نقوش بخش اعظمی از تزیینات انواع هنر اسلامی را به خود اختصاص داده است. آنها تنها نقوش هستند که بیش از هر نقش دیگری در مساجد و اماکن مذهبی به چشم می‌خورند. مهمترین دسته از نقوش اسلامی مثل نقوش اسلیمی و ختایی دارای خاست‌گاهی گیاهی هستند. این نقش‌ها اکثراً با مفهومی نمادین در اماکن مذهبی حضور یافته‌اند. ش-اید بت-وان گفت نق-ش‌های گیاهی بیشترین زیر مجموعه را در میان نقوش هنری تم-دن‌ه-ای بش-ری ب-ه خود اختصاص داده‌اند. از سویی نمادینگی این نقوش بی‌تردید یکی از پیچیده‌ترین و متنوع‌ترین نمادگرایی‌های بشری را شامل می‌شود (Khazaie, ????, ?? ).
یکی از مهمترین نقوش تجریدی و نمادین درخت در هنر ایران دوره ساسانی، «درخت زندگی» است. حضور گسترده این درخت در جای جای آثار ادبی و هنرهای تجسمی ایران قابل توجه می‌باشد. درخت زندگی در ت-زیینات بسیاری از آثار هنری بر جای مانده از دوره ساسانی خصوصاً ظروف سیمین، منسوجات و نقش برجسته‌ها، در میان دو حیوان، دو پرنده و یا حیوانات افسانه‌ای به صورت رخ به رخ طرح شده است (شکل ?). این جانوران از درخت و میوه آن محافظت می‌کنند. برای چیدن و برخورداری از میوه‌ی آن، که رمز و اکسیر طول عمر است، باید با این دو محافظ جنگید و در صورت پیروزی نامیرا و جاودان می‌شود.
{تصویر دوم}
شکل ? درخت زندگی، سینی نقره‌ای، دوره ساسانی، قرون?-? م، موزه واشینگتن.
شکل این درخت در دوره اسلامی بر اساس جهان‌بینی اسلامی تعدیل شده و در آثار هنری مطابق با مفهوم «درخت طوبی» ظهور پیدا کرده است. در فرهنگ اسلامی درخت طوبی و یا سدره المنتهی، به عنوان درختی بهشتی اشاره می‌شود. این درخت یکی از چند درختی است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است (سوره ?? آیات ?? تا??). احادیث و روایت‌های زیادی در باب این درخت در دست است (مجلسی، ????، ???). از جمله آنها، ط-وب-ی درختی است که شاخه‌های متعددی از آن منتشر شده است.
در آثار هنر اسلامی نقش تزیینی این درخت، تأویلی تجسمی از مفهوم نمادین «درخت طوبی» در قرآن و احادیث است. آثار برجای‌مانده، سیر تعدیل و تبدیل «درخت زندگی» دوره ساسانی به «درخت طوبی» در هنر سده‌های اول دوره اسلامی به وضوح مشخص شود. با مقایسه نمونه آثار هنری پیش از اسلام و بعد از آن؛ به راحتی می‌توان ردّ تغییرات نقوش فوق را باز یافت. در آثار دوره اسلامی به تدریج طول شاخه‌ها بلندتر و از حالت طبیعی خارج می‌شوند (شکل ?).
{تصویر سوم}
شکل ?- درخت زندگی، سینی نقره‌ای، دوره اسلامی، قرون ?-? هجری، موزه شیراز.
نقش درخت به مفهوم اسلامی (درخت طوبی) در تزیینات ظروف سفالی نیشابور به‌طور کامل دیده می‌شود. یکی از این نمونه‌ها، کاسه سفالینی است که تمام سطح داخل آن با نقوش گیاهی ترسیم شده است (شکل ?). همان‌طور که در تصویر مشاهده می‌شود نقش درخت به گونه‌ای کار شده است که پیدا کردن ابتدا و انتهای شاخه‌ها قابل تشخیص نیست. این نقوش در واقع زمینه‌ساز شکل‌گیری نقش اسلیمی- عمده‌ترین نقش به کار گرفته شده در هنر اسلامی است.
{تصویر چهارم}
شکل ?- ظرف سفالی، نیشابور، دوره سامانیان، سده‌های?- ? هجری، مجموعه سابق فروغی، تهران.
?-? نقوش جان‌دار (انسانی، حیوانی)
جایگاه نقوش جان‌دار در هنر اسلامی و اختلاف نظر میان محققان و هنرشناسان مسئله است که بارها مورد بررسی قرار گرفته و نظرات و پاسخ‌های فراوانی درباره آن ابراز شده است. اما وجود این نقوش (انسانی، حیوانی) در تزیینات هنرهای کاربردی، حقیقتی غیرقابل انکار را نمایان می‌سازد. در این میان سعی شده علاوه بر ارزیابی بعضی از نقوش انسانی و حیوانی و ابعاد مختلف این موضوع از جمله مضامین نمادین و شأن اجتماعی – هنری این آثار با توجه به تزیینات‌شان پرداخته شود.
در تمامی اعصار هنر ایران توجهی ویژه به نقوش جان‌دار به ویژه انسان، حیوان و گیاه اغلب به شیوه تجریدی داشته است و نقوش تجریدی جان‌دار یکی از اصلی‌ترین نقوش تزیینی – آیینی بوده است. با توجه به مطالب فوق شاید بتوان نتیجه گرفت که نقوش جان‌دار در سده‌های اول دوره اسلامی تداوم سنت‌های هنری ایران باستان ساسانی که آن هم خود برگرفته از سنت‌های هزاران ساله هنر ایرانی است. نقوش انسانی از مهمترین حلقه‌های واسطه هنر ایران قبل و بعد از اسلام است.
تزیینات بخش اعظمی از سفالینه‌ها، پارچه‌ها و ظروف فلزی دوران اسلامی از نقش‌های انسانی بهره گرفته شده است. نقش «اسب سوار» یکی از بارزتری آنها و در واقع کهن‌ترین نقش ایرانی هم به شمار می‌رود. در دوره ساسانی نیز صحنه‌های جنگجویان سواره و شکارهای رسمی و نمادین پادشاهان (چون صحنه‌های شکار خسرو دوم، بهرام گ-ور و…) ب-ر روی اشیاء و آثار تجسمی نقشی رایج بود.
نقش «شکار و سواره» در دوره اسلامی می‌توان به نقشی بر روی پارچه که احتمالا مربوط به دوره آل بویه می‌باشد اشاره کرد. این نقش به صورت قرینه در دو طرف درخت زندگی قرار دارد. شیوه طراحی کاملا در امتداد هنر ساسانی- با تزیین و تجرید بیشتر- می‌باشد. در این‌جا شکارچی سوار بر حیوانی بالدار است (شکل ?). در کل، نقش صحنه‌های شکار در آثار دوره اسلامی نسبت به صحنه‌های شکار ساسانی تلطیف شده است.
{تصویر پنجم}
شکل ?- نقش شکار، پارچه، دوره آل بویه، سده چهارم هجری، مجموعه سابق محبوبیان.
نمونه دیگری از نقوش تزیینی، نقش «سیمرغ» است. سیمرغ در ادبیات حماسی قبل از سلام (شاهنامه) نماد خرد و مداوا بوده است. در دوره اسلامی هم این نقش در هنر، ادبیات و حکمت ایرانی حضور پیدا می‌کند. در اشعار عطار در منطق الطیر، آثار غزالی، سهروردی، شبستری و… به سیمرغ اشاره شده است. در این‌جا سیمرغ به عنوان نماد الوهیت، انسان کامل، جاودانگی و ذات واحد مطلق و… است. به اعتقاد عطّار در منطق الطیر چون مرغان کثرت خود را در آیینه تجلی حضرت حق دیدند، به سیمرغ وحدت پیوستند. هم‌چنین به اعتقاد سهروردی سیمرغ مظهری از حقیقت راستین است، درمان هر دردی است و همراهی‌اش ایمن بخش است. در اشعار عرفانی ادب فارسی نسیم صبا از نفس اوست و به همین علت آن را محرم اسرار عاشقان می‌دانند. در واقع دور افتادن از حقیقت و شور و شوق در طلب باز رسیدن بدان در نقش سیمرغ آورده می‌شود چنان که سهروردی در رساله عقل سرخ آشیان سیمرغ را درخت طوبی می‌داند (خزایی،????، ???).
در شکل ? تصویری از سیمرغ را بر روی بخشی از یک بشقاب بزرگ سفالی را مشاهده می‌کنیم. در این‌جا سیمرغ به تجریدی‌ترین شکل ممکن ترسیم شده است. سیمرغ سرش را به سمت بالش متمایل و دم خود را باز کرده است. تمامی پیکره این پرنده با خطوط و سطوح ساده طرح شده است. فضای میان بال پرنده با نقشی تزیینی به صورت منفی دیده می‌شود.
{تصویر ششم}
شکل ?- سفالیه نیشابور با نقش سیمرغ ، قرن چهارم ه.ق، نیشابور، ایران، تهران، موزه ملی ایران.
با توجه به گستردگی انواع نقوش در هنر ایران، بررسی همه آنها در چارجوب این مقاله نمی‌گنجد. در این‌جا به همین چند مورد بسنده می‌گردد. امید است در آینده شاهد مطالعات و تحقیقات جامع و کاربردی در زمینه هنر سرزمین ایران که متاسفانه تا کنون مورد توجه شایسته قرار نگرفته باشیم.نتیجه :
ای-ن تحق-یق نگاهی کوتاه از رون-د تاثیر و بازتاب هویت ایرانی، به خصوص عصر ساسانی در شکل‌گیری عناصر هنری اولین تمدن ایرانی- اسلامی در سده‌های اول (سده‌های سوم تا پنجم هجری) داشت. مح-ور اصلی بحث یعنی نقوش شامل نقش‌های کتیبه‌ای، گیاهی، انسانی و حیوانی بود که به طور مختصر مورد بررسی قرار گرفت. سعی بر آن بود که تا حدّ ممکن با شیوه‌ای منطقی این دسته از نقوش را که متاثر از سنت‌های هنری گذشته ای-ران بوده مورد مطالعه قرار گیرد. برای این هدف علاوه بر مشاهده و بررسی نمونه‌هایی از آثار نقوش تزیینی دوره اسلامی، به مقایسه با نمونه‌های سده‌های قبل از اسلام نیز پرداخته شد.
نتایج این پژوهش به شرح زیر بیان می‌شود:
? –تداوم و تسلسل دیگر باره سنت‌های هنری، فرهنگی و باورهای ملّی ایران در خلق و پردازش آثار هنری دوره اسلامی.
? – نقش به‌سزای هنرهای تجسمی ایران باستان در شکوفایی هنر اسلامی و هم‌چنین تاثیر جهان‌بینی اسلامی در تکامل سنت‌های هنر ایران.
? – نقش و تاثیر به‌سزای محتوا بر اثر هنری است. به عبارتی محتوا و مضمونی اساطیری و کهن می‌تواند در سایه جهان‌بینی نوین در قالب و شکلی نو به حیات خود ادامه دهد و باعث پیدایش آثار هنری نو ولی مرتبط با سنت‌های جاویدان گردد.
در پایان امید آنکه به دور از هر گونه تعصب، در احیا و گسترش هویت ملی و مذهبی هنر ایرانی که در حقیقت مظهر فرهنگ ایرانی است، بیندیشیم. شاید در این رهگذر، دگر بار، شاهد رستن و به گل نشستن آن «گلشن زیبا»، که به دست ایام- به فراموشی سپرده شده و کمتر گل و برگی بر جای نهاده، باشیم.
فهرست منابع و ماخذ
اتینگهاوزن ریچارد و گرابر ، الگ.( ????)، هنر و معماری اسلامی، یعقوب آژند، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول.
اتینگهاوزن، ریچارد و امبرتو شراتو، بمباچی. ( ????)، هنر سامانی و غزنوی، یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، چاپ اول.
اشپولر ، برتولد. ( ????) تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، مریم میر احمدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
آشتیانی، منوچهر. ( ????) چالش‌های اجتماعی، تاریخی عصر سامانیان (نامه آل سامان)، تهران، مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان.
خزایی، محمد. (????)، «ارزشهای هنری قرآن منحصر به فرد ابن بواب»، نشریه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، بهار، شماره ??، صص، ??-??.
خزایی، محمد. (????)،«نمادگرایی در هنر اسلامی»، هنر اسلامی؛ مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
سهروردی، شهاب الدین.( ????)، عقل سرخ، مهران سلگی، ناشر مهران سلگی.
شریعتی، علی. ( ????)، بازشناسی هویت ایرانی، اسلامی (مجموعه آثار) ، تهران، نشر الهام.
فرای، ریچارد نلسون. (????) «سامانیان» تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه (جلد ? تاریخ ایران کمبریج)، انوشه، حسن. تهران، امیرکبیر.
فرای، ریچارد نلسون. (????)، عصر زرین فرهنگ ایران، مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش، چاپ اول.
فرای، ریچارد نلسون. (????)، میراث باستانی ایران، مترجم، مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ پنجم.
کرمر، جوئل. (????)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، محمد سعید حنایی کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
گیرشمن، رمن. (????)، ایران از آغاز تا اسلام، محمد معین، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ یازدهم.
مجلسی، محمد باقر. ( ???? میلادی)، بحار النوار، لبنان: دارحیاء، ، جلد ?.
هروی، جواد. ( ????)، تاریخ سامانیان (عصر طلایی ایران بعد از اسلام)، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول.
همپارتیان، تیرداد. (????)، نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی سفالینه‌های نیشابور (پایان‌نامه ک. ارشد)، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهش هنر.
? دانشیار گروه گرافیک دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
?? این مقاله بر اساس طرح پژوهشی مصوب شورای پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس تحت عنوان “شکل گیری نقش های تزئینی هنر ایران در اوایل دوره اسلامی و تاثیر پذیری این نقوش از هنر ساسانی” نوشته شده است.
