درگذشت قیصر امین‌پور فرصتی شد برای خیلی‌ها – و از جمله خود ما حتی! – که خودشان را به قیصر و قیصر را به خودشان منتسب کنند. در این ایام دوست و دشمن و دور و نزدیک از قیصر گفتند. و ما فهمیدیم که همه با قیصر دوست بوده‌اند و همه قبولش داشته‌اند و هیچ‌کس تا به حال آزارش نداده بوده است و هیچ‌کس تا به حال از نامش استفاده و سوءاستفاده نکرده بوده است و از این قبیل. و چه بسا خودش هم اگر بود، با همان بزرگمنشی همیشگی چیزی در این باب نمی‌گفت و کریمانه می‌گذشت. یا چه بسا به نثر شیرینش چیزکی می‌نگاشت، آن سان که در «توفان در پرانتز» نگاشته بود. اما هرچه بود یقین دارم که بر این بساط تازه گسترده می‌خندید. و امید فراوان داریم این متن را نیز، از آن اوج که در آن سکنا دارد ببیند و باز لبخندی بزند.
۱
و ناگهان چقدر زود دیر شد. سه شنبه هشتم آبان ماه شاعر انقلابی، آزاده، روشنفکر، متعهد، اصلاح‌طلب و پرآوازه ایران شعر مرگ را سرود و خیل عاشقانش را داغدار نمود. در این روز بیمارستان دی پیکر بی‌جان شاعری را در آغوش گرفته بود که مردم و مسئولین به طور همزمان با او و شعرهای زلالش هم‌صدا بودند. نسیم خبر این داغ را مخابره کرد و پیامک‌ها اندوه جاری در حجم زمان را از پنجره تلفن‌های همراه به مشترکین عزیز ابلاغ نمودند.
مردم، مسئولین، شاعران و اصحاب رسانه به محض شنیدن خبر اقدامات اولیه را آغاز کردند. عده‌ای از مسئولین به سرعت تحقیق و تفحص درباره آن شاعر فقید را از مشاوران جوان خود خواستار شدند. از آنجا که صدور پیام تسلیت در این موارد از اهم امور محسوب می‌شود، مقرر شد مشاوران جوان در اسرع وقت وضعیت نیمه‌های پنهان شاعر مورد اشاره را مشخص کرده، مبادی و مبانی پیام محتمل الصدور را تعیین نمایند. این عمل تا پایان روز طول کشید؛ و در نهایت پیام رهبر معظم انقلاب بر «خودی بودنِ» شاعر فقید صحه گذاشت و مشاوران جوان نفسی به راحتی کشیدند.
از سوی دیگر جمعی از مسئولین سابق، با شنیدن این خبر از خود بی‌خود شده و ناگهان کاندیداتوری خود را برای انتخابات مجلس دهم اعلام کردند. این دسته از مسئولین ضمن مراجعه به فروشگاه‌های ایکات و هاکوپیان، چند دست پیراهن، کت و شلوار و کراوات مشکی تهیه دیده، در بازگشت نیز چند عینک آفتابی ری‌بن ابتیاع نمودند تا بتوانند عمق فاجعه را قشنگ نمایان سازند.
از سوی دیگر مراکز، سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی، ادبی، هنری، سیاسی و غیره نیز با طراحی و تهیه حجله، تراکت، پوستر، بیلبورد و بیانیه، و نیز تورق فوری کتب منتشر شده آن یار سفر کرده به دنبال ابیاتی در راستای سفر و شمع و پروانه و پرواز و غیره، به استقبال فردا رفتند؛ که در این میان نقش حوزه هنری با نصب حجله در جلوی درب اصلی، سازمان فرهنگی- هنری شهرداری با طراحی انواع بیلبوردهای جالب، و خانه شاعران با کرایه سه دستگاه اتوبوس برای جابجایی هزاران عزادار، برجسته می‌نمود.
ناشران مربوطه نیز با رجوع به انبار و پیدا کردن فیلم و زینک کتاب‌های قبلاً چاپ شده آن شاعر از دست رفته، به طرزی ناگهانی از ورشکستگی حتمی نجات یافتند.
۲
مراسم مربوطه
در روزهای بعد ایران شاهد برگزاری مراسم متعددی در سوگ قیصر امین‌پور بود. خانه شاعران و هنرمندان، خانه مشارکت ایران اسلامی، جنبش تحکیم موقعیت، بسیج محترم دانشجویی، حزب افتخار ملی، دانشکده‌های ادبیات چندین دانشگاه، و البته جبهه کاملاً فرهنگی انقلاب اسلامی، با برگزاری مراسمات‌های باشکوه یاد و خاطره‌ی آن شاعر از دست رفته را گرامی داشتند. در خانه شاعران، شاعران جوان و پیرجوان گرد هم آمده و سروده‌های‌شان را در رثای قیصر امین‌پور برای همدیگر قرائت کردند. در خانه هنرمندان نیز جمعی از فرهیختگانِ اساسی ضمن شعرخوانی و خاطره‌پردازی یاد و خاطره این شاعر روشنفکر و آزاداندیش را گرامی داشتند. در خانه مشارکت نیز با دعوت از چهره‌های فعال سیاسی، از قیصر امین پور، این شاعر اصلاح‌طلب و این فعال سیاسی تقدیر به عمل آمد. جبهه کاملاً فرهنگی انقلاب اسلامی با پخش نوار قرآن و توزیع خرما بین خودشان عروج شاعر خونین بال را به تعزیت نشستند و صداوسیمای جمهوری اسلامی نیز پس از تأخیری چند ساعته که ناشی از ابهام در تعیین درجه خودیّت شاعر از دست رفته بود، با طراحی استودیویی شامل شمع، کبوتر، گل و پروانه و با دعوت از شاعران در دسترس، به تبیین موارد دلخواه پرداختند.
۳
بیانیه‌های مربوطه
بسیاری از مراکز و نهادهای مربوطه و نامربوط، بیانیه‌هایی را در سوگ قیصر امین‌پور منتشر کردند. این بیانیه‌ها که سرشار از عشق به ادبیات ایران‌زمین بود، در رسانه‌های کثیر و قلیل‌الانتشار منتشر شد. برخی از این بیانیه‌ها را با هم می‌خوانیم:
۱
بیانیه کانون روشنفکران جوان در سوگ قیصر امین‌پور
متبرک باد نام تو
خبر تلخ بود و واقعه سخت و نامنتظر. و همیشه پیش از آن‌که کسی فکرش را بکند اتفاق می‌افتد. و این بار این قیصر امین‌پور بود که جامعه روشنفکر ایران را در سوگ خود نشاند. و به راستی چگونه است که در این جامعه استبدادزده که هنوز تلاش می‌کند خود را از زیر سایه سیاه دیکتاتوری نجات دهد شاعران آزاده جوانمرگ می‌شوند؟ فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، خسرو گلسرخی، فردریکو گارسیا لورکا و… اینک قیصر امین‌پور، این شاعر روشنفکر و روشن‌اندیش و این آزادمرد که سر پیش هیچ اهل قدرتی خم نکرد و شعرش را به پای دولتمردان نریخت؛ و همان‌گونه که شاملوی کبیر فرموده است شیر آهن کوه مردا که تو بودی. ما به عنوان نماینده روشنفکران ایران از دست رفتن آن شاعر از دست رفته را به تمامی شاعران روشنفکر و بعضی از دوستان او و نیز مردم آزاداندیش ایران تسلیت گفته، در رثایش یک دقیقه سکوت اختیار می‌نماییم. باشد که بقای عمر دیگر شاعران روشنفکر باشد.
۲
بیانیه انجمن محترم قلم ایران سراپا اسلامی
[در این راستا چیزی مشاهده نشد.]
۳
بیانیه کانون ادبی سوزنی در رثای آن شاعر از دست رفته
همی گفتم که خاقانی دریغا گوی من گردد
دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی
بار دیگر دست کین آزمای اجل از آستین روزگار غدار به در آمد و یکی از اصحاب شعر را بدرود زندگانی فرازنای یاد آمد. ستاره‌ای فروغنده از آسمان ادب ایران زمین افول کرد و شب را سیاهپوش آسمان ابرآلود نمود. استاد دکتر قیصر امین‌پور که عمری را در کار پاسداشت زبان و ادب پارسی گذرانده بود رخت مرگ بر تن آورد و خانه خاک را اختیار کرد. ما شاعران کانون ادبی سوزنی ضمن گرامیداشت یاد اوی، این واقعه تلخ را به فردافرد ادب دوستان و هنرپروران ایرونی تسلیت می‌گوییم. ضمناً جلسات شعر این کانون هر چهارشنبه از ساعت پنج تا هشت به صرف چای و سیگار و غیره، در منزل سرهنگ فرمانفرما ادب دوست و فرهیخته گرامی برگزار می‌گردد. شرکت شما ادب دوستان گرامی موجب فرخندگی شعر ایران‌زمین است. ضمناً از کلیه یاران انجمن خواستاریم از پارک کردن اتومبیل خود در پیشاپیش درب خانه‌های همسایه جداً خودداری کنند. در غیر این صورت پنچر خواهد شد.
۴
بیانیه کانون نویسندگان ایران عزیز
[در این راستا هم خبری نبود.]
۵
بیانیه جنبش تحکیم موقعیت در سوگ قیصر امین‌پور
یار دبستانی!
شاعر نخواهد مرد
چونان که آزادی.
هر فرهیخته‌ای که می‌میرد تکه‌ای از بنای آزادی و مردمسالاری فرو می‌ریزد؛ اما این بنا همواره برجا و استوار خواهد ماند؛ چرا که نیروهای تازه نفس از راه می‌رسند. درگذشت قیصر امین پور این شاعر آزاده و اصلاح‌طلب که از دوستان و دوستداران نیروهای جبهه دموکراسی‌خواهی بود، ادبیات اصلاح‌طلبی را در بهتی عمیق و سکوتی حزن‌آلود فرو برد. قیصر عزیز در حالی به دو یار دبستانی دیگرش پیوست که چند ماه بیشتر به انتخابات مجلس شورا نمانده است. این در حالی‌ست که تمامیت‌خواهان در شورای نگهبان درصددند بار دیگر با قلع و قمع نامزدهای اصلاح‌طلب، حاکمیت خود و هم‌فکران‌شان را بر این سرزمین نهادینه نمایند. قیصر عزیز شاعری آزاداندیش و توانا بود که مفاهیم انسانی را به زیبایی در شعر خود منعکس می‌کرد. او هیچ‌گاه محافظه‌کاری پیشه نکرد و به هیچ محافظه‌کاری روی خوش نشان نداد. بلکه همواره با مشی اصلاح‌طلبانه به یاری اصلاح‌طلبان آمد. ما ضمن تسلیت درگذشت او، از شاعران و ادب دوستان آزاداندیش می‌خواهیم برای زنده ماندن نام و یاد قیصر عزیز در انتخابات به ما که هم‌فکران اوییم رأی دهند.
۶
بیانیه دفتر عدالتخواه دانشجویی در سوگ قیصر امین پور
غالباً قومی که از جان زرپرستی می‌کنند
زمره بیچارگان را سرپرستی می‌کنند
زرپرست سرپرست و سرپرست زرپرست
لنگی این قافله تا بامداد محشر است
در گذشت قیصر امین‌پور شاعر انقلابی و عدالتخواه، جامعه ادبی و هنری ایران اسلامی را در سوگ نشاند. شاعری که در تمام عمر هنری‌اش در تمنای عدالت و تحقق آرمان‌های انقلاب بود و هیچ‌گاه در برابر توطئه‌های تجدیدنظر طلبان که قصد مصادره او را داشتند کلمه‌ای دال بر تأیید بر زبان نیاورد. قیصر امین‌پور مصداق بارز عدالتخواهی در شعر معاصر بود. او در منش و رفتار فردی و اجتماعی نیز عدالتخواه بود؛ چنان‌که در دوران به اصطلاح توسعه که آغاز انحراف از آرمان عدالت بود، با جریان غالب همراهی نکرد. این شاعر آرمانخواه همواره به آرمان‌های بلند عدالت عشق می‌ورزید و هیچ‌گاه این آرمان را فراموش نکرد. این در حالی‌ست که بسیاری از مسئولان و مدیران نظام با وادادگی در برابر سرمایه‌سالاران به تجدید نظر در این آرمان‌ها روی آورده‌اند. اعضای دفتر عدالتخواه ضمن محکوم کردن درگذشت این شاعر برجسته، اعلام می‌دارد: در اعتراض به این ضایعه، صبح روز پنجشنبه همین هفته در مقابل ساختمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحصن خود را آغاز خواهند نمود.
۷
بیانیه دفتر سازمان نهاد تبلیغات در رثای شاعر انقلاب
بیا به خانه آلاله‌ها سری بزنیم
ز عشق با دل مردم حرف بهتری بزنیم
اگرچه نیت خوبی بود زندگی کردن، اما
خوشا که این بار دست به تصمیم بهتری بزنیم
قیصر امین‌پور شاعر پیروزی انقلاب اسلامی با درگذشت خود تمام هنردوستان را سیاهپوش کرد. این شاعر انقلابی که به تعبیر مقام معظم رهبری آرزوهایی را در خاک کرد، از نخستین شاعرانی بود که انقلاب و امام را ستود و ارزش‌های اسلامی را در قالب هنر که از زیباترین قالب‌ها می‌باشد تبیین کرد. به طوری که به جرأت می‌توان گفت قیصر امین‌پور، صادق آهنگران و سهراب سپهری سه قله رفیع ادبیات ارزشی انقلاب بوده و به فضل خدا هستند. دفتر سازمان نهاد تبلیغات ضمن بزرگداشت یاد آن شاعر از دست رفته مجلس ختمی را با حضور مسئولان نظام برگزار خواهد کرد که تاریخ آن متعاقباً به اطلاع خواهد رسید.
۸
بیانیه خانه استادان و شاعران و هنرمندان و مجریان مستقل صداوسیما
به نام چاشنی بخش زبان‌ها
حلاوت بخش معنی در بیان‌ها
سوگ قیصر امین‌پور این شاعر دیندار و آزاده، ما دوستان و یاران برجسته او را داغان کرد. ما به عنوان تنها دوستان او که در سفر و حضر با او بودیم، به همراه مسجدجامعی عزیز اظهار می‌داریم که او به هیچ جناح و جریانی وابسته نبود و هیچ‌گاه ایمان او برای او نان و نان او برای او ایمان نیاورد. او یک معلم دانش‌پژوه صالح و مصلح و اصلاح‌طلب بود که هیچ‌گاه با بنیان گذاشتن کنگره به نام دفاع مقدس، به دنبال سکه نبود؛ و مثل بعضیها نان کنگره‌ها و بزرگداشت‌ها را نخورد. او جز از طریق شعرش برای ارتباط با مردم بهره نگرفت و برای همین عمیقاَ به آقای خاتمی ارادت داشت. ما اوضاع فعلی را قبول نداریم و همین نشان می‌دهد که قیصر هم حتماً قبول نداشت. هر کس جز این بگوید از ما نیست. یادش گرامی باد.
تنها تو می‌مانی
ما می‌رویم از یاد
۴
گفتگوی کوتاه با یکی از یاران نزدیک قیصر امین‌پور
– استاد از این‌که وقت خود را در اختیار ما قرار دادید از شما کمال تشکر را داریم.
خواهش می‌کنم. موضوع مرگ قیصر آن‌قدر مهم است که وقت من و امثال من در برابر آن هیچ اهمیتی ندارد. برای همین هر مطلب یا مراسم یا گفتگویی که درباره قیصر عزیز باشد من وظیفه می‌دانم شرکت کنم. به خاطر احساس وظیفه و این‌ها.
– برای شروع می‌خواستم بپرسم ارتباط شما با مرحوم امین‌پور چگونه بوده است.
خیلی خوب. خیلی خوب. من از دوستان نزدیک او بودم و همیشه با هم بودیم. به جز مواقعی که او در خانه بود یا در دانشگاه مشغول تدریس بود، ما همیشه با هم بودیم. همه احوالات‌مان مشترک بود. حتی چندین بار به پشت من زد و گفت که بعد از من باید تو راهم را ادامه بدهی (گریه می‌کند). ما خیلی با هم صمیمی بودیم و برای همین من الان خیلی ناراحتم و کنترلم دست خودم نیست.
– به جز احوالات شخصی آیا به لحاظ فکری هم هم افق بودید؟
بله. ما همیشه در یک افق بودیم. ببینید ما یک نسلی بودیم که در انقلاب و با انقلاب رشد کردیم. من و قیصر بودیم و چند نفر دیگر که بعداً اضافه شدند. حالا یک سری افراط‌هایی در آن زمان صورت گرفت که البته ما نبودیم. من چند جای دیگر هم این‌ها را گفته‌ام. یک سری دیگر بودند که نمی‌خواهم اسمی از آن‌ها ببرم. منظورم کسانی است که فحاشی می‌کردند و به مفاخر ملی و هنری ما انتقاد می‌کردند. ما همیشه می‌گفتیم این کارها را نکنید، اما آن‌ها گوش نمی‌کردند. برای همین یک شکاف بین شاعران و هنرمندان دو نسل اتفاق افتاد. بعد من و قیصر سعی کردیم این شکاف را برطرف کنیم. البته بیشتر من بودم، یعنی قیصر خیلی آرامش داشت و چه همان موقع و چه بعد از آن کار خاصی انجام نداد. اما من که می‌دیدم این اتفاقات افتاده، سراغ مفاخر می‌رفتم و سعی می‌کردم جبران کنم. به هر حال منظورم این است که بله ما خیلی با هم هم افق بودیم. عکس‌هایش هم موجود است.
– می‌دانید که بعضیها تلاش کردند قیصر را مصادره کنند…
غلط کرده‌اند. من این‌جا اعلام می‌کنم هرکس هر حرفی می‌خواهد بزند. قیصر به هیچ گروهی وابستگی نداشت. درست مثل خود من. ما هرجا هستیم مستقل هستیم. این‌جا هستیم، مستقل هستیم، آنجا هستیم، مستقل هستیم، جای دیگر هستیم، مستقل هستیم، حتی یک‌بار یک جای دیگری بودیم، آنجا هم مستقل بودیم. ممکن است جاهای مختلفی باشیم اما همیشه مستقل هستیم. قیصر هم همین‌طور بود. البته او به جز دانشگاه و خانه شاعران و فرهنگستان جای دیگری نبود، اما این‌جاها هم که بود مستقل بود. به هر حال چه ما و چه قیصر مستقل هستیم و وابستگی نداریم.
– نظر قیصر درباره وضعیت فرهنگی فعلی کشور چه بود؟
قیصر با این‌که یکی از نشانه‌های اعتدال در فرهنگ ما و یک نفر صالح و مصلح و اصلاح‌طلب بود، در این روزها دلش خون بود. من خودم که از یاران نزدیک او هستم الان دو سال و نیم است در بهارستان حتی ترمز نکرده‌ام. من از خودم ماشین دارم و تاریخ بر این امر گواه است. من ترمز نکرده‌ام و قیصر حتی ماشین هم نداشت که از آن کوچه رد بشود. اگر هم با تاکسی یا آژانس از آنجا رد می‌شد، مطمئن باشید من که دوست نزدیک او بودم متوجه می‌شدم. حالا دیگر خودتان ببینید وضعیت از چه قرار است.
– یعنی به نظر شما الان وضعیت فرهنگی کشور این‌قدر بد است؟
پس چی؟ گفتم که دل همه ما خون است. ببینید ما یک رسمی داریم توی دروازه غار که مرام داریم. یعنی وقتی مسجدجامعی قربونش برم رفت ما هم چی؟ می‌ریم. یادش به خیر! دو سه سال پیش که بود، مسجدجامعی بود، ما بودیم، رفقا بودند… عشق، صفا، رفاقت… اما حالا چی؟ برو ببین چطوری شده… حالا الان وقتش نیست. بعداً بیاید همه‌ش رو واسه‌تون تعریف می‌کنم.
۵
گفتگوی کوتاه با یکی از مسئولین فرهنگی
– سلام علیکم
سلام علیکم و رحمهٔ الله و برکاته.
– مستحضرید که قیصر امین پور درگذشت…
بله. دقایقی پیش یکی از دوستان پیامک دادند و به اطلاع رساندند. خیلی باعث تأسف است. من خیلی اندوهگین شدم. الان هم قرار است جلسه‌ای داشته باشیم با مشاوران که راجع به این موضوع هم صحبت خواهیم کرد.
– می‌خواستم بپرسم شما به عنوان یکی از مسئولین فرهنگی نقش قیصر امین پور را در ادبیات معاصر چگونه ارزیابی می کنید؟
به نظر من ایشان یکی از برجسته‌ترین افراد در این زمینه بودند. فعالیت‌های ایشان در راستای ادبیات معاصر بسیار گسترده و عمیق بود. و ایشان نقش گسترده‌ای را در زمینه ادبیات ایفا می‌کردند. به طوری که شاید در این چند سال اخیر نتوانیم نمونه دیگری مثل ایشان پیدا کنیم. ایشان با عشق و علاقه مثال‌زدنی به قصد خدمت به ادبیات معاصر فعالیت می‌کردند و به مطامع دنیوی بی‌اعتنا بودند.
– به نظر شما تأثیر فقدان ایشان بر شعر معاصر تا چه اندازه است؟
بسیار زیاد. ایشان از کسانی بودند که در شعر معاصر بسیار مؤثر بودند. شعر ایشان سرشار از مفاهیم بلند معنوی بود. اشعار زیبای ایشان همواره زینت‌بخش محافل و مجامع شعر معاصر بوده است و جایی نبوده است که یادی از شعر ایشان نباشد. شعر معاصر با درگذشت ایشان قطعاً ضربه سنگینی خورد.
– نظر شما درباره شخصیت آکادمیک قیصر امین پور چیست؟
به نظر من ایشان شخصیت آکادمیک والایی داشت. ایشان در آکادمی هم در جهت حفظ و اشاعه ادبیات و شعر معاصر تلاش می‌کرد. ایشان در سال‌هایی که در آکادمی فعالیت می‌کردند توانستند گام‌های خوب و مثبتی در جهت اعتلای ادبیات و شعر معاصر بردارند. اساساً پیوند شخصیت آکادمیک ایشان با شعر و ادبیات معاصر از نقاط قوت ایشان به حساب می‌آمد. به نظر من شخصیت آکادمیک ایشان هم به اندازه شخصیت ادبی‌شان مثبت و مؤثر بوده است.
– همان طور که می‌دانید ایشان در سالیان اخیر در فرهنگستان زبان فارسی هم حضور داشته‌اند. به نظر شما فعالیت‌های ایشان به عنوان یک شاعر و استاد ادبیات در فرهنگستان تا چه اندازه در حفظ زبان فارسی از گزند زبان‌ها و فرهنگ‌های بیگانه موفق بوده است؟
فعالیت‌های ایشان در فرهنگستان تا آنجا که بنده اطلاع دارم در این زمینه بسیار مؤثر بوده است. ایشان توانسته بودند با استفاده از شخصیت ادبی و شخصیت آکادمیک خود زبان فارسی را به خوبی از گزند زبان‌ها و فرهنگ‌های بیگانه حفظ کنند. همان طور که می‌دانی هم اکنون دشمن با استفاده از تهاجم فرهنگی به هویت و ملیت و زبان ما هجوم آورده است. و می‌دانید که اگر دارای شخصیت آکادمیک به همراه شخصیت ادبی و شعری نباشد نخواهد توانست به زبان فارسی که سند هویت و افتخار ملی ماست خدمت کند. اما ایشان و همکاران‌شان توانستند در برابر این هجمه فرهنگی ایستادگی کرده و زبان فارسی را از گزند نابودی محافظت کنند.
– می‌دانید که قیصر امین پور هم در شعر کلاسیک و هم در شعر نو و هم در شعر نوجوان آثار قابل توجهی از خود برجا گذاشته است، به نظر شما او در کدام یک از این شاخه‌ها موفق‌تر بوده است؟
به نظر من ایشان در همه رشته‌ها موفق بودند. ایشان چه در شعر گذشته و چه در شعر نو و نیز شعر نوجوان آثار برجسته‌ای دارند که همگی در تاریخ ادبیات ایران می‌درخشد.
– به عنوان سؤال آخر کدام یک از اشعار قیصر امین‌پور در ذهن شما ماندگار شده است؟
به نظر من… من الان باید از شما عذرخواهی کنم. چون دوستان تشریف آورده‌اند و باید جلسه را شروع کنیم. مؤید باشید.
(۱)