فیروزه

می‌دانم آدرسی در همین سی و دو حرف الفبا پنهان است
و در سفیدی همین کاغذ
و خالی همین دست‌ها
و همین چشم‌ها
که بر در و بام این شهر سرگردان
رانندگان تاکسی همه بی‌کار
اداره پست تعطیل
و پاکت نامه‌ها پر از باد
اگر فقط این آدرس
یافت می‌نشود
آذر کیانی*

هر متن بر اساس متن‌هایی که قبل از آن خوانده شده است معنا می‌یابد و توجه خواننده را به متن‌های پیشین معطوف می‌نماید. متن‌های قبلی در حقیقت دانشی بنیاد می‌نهند که افق دلالتی پیش روی خواننده می‌گذارد. بر اساس این افق دلالتی رابطه بینامتنی، هم بیانگر رابطه‌ی اثر با آثار دیگر و هم گویای موقعیت اثر در یک قلمرو فرهنگی است. به این ترتیب «فهمیدن» یعنی کشف رابطه متن با متن‌های پیش خوانده. و لحظه‌ای بعد از عمل خواندن، همین متن به یک متن پیشین تبدیل می‌گردد و یک افق دلالتی تازه ایجاد می‌کند. «رولان بارت» می‌گوید: «خواننده سوژه‌ای نادان در برابر متن نیست، بلکه خود مجموعه‌ای است از متن‌های دیگر، مجموعه‌ای از رمزگان بی‌شمار» رمزگانی برآمده از خواندن‌های قبلی. «کیانی» در سطر آخر شعر ما را به متنی دیگر ارجاع می‌دهد. آن‌جا که شیخ با چراغ گرد شهر می‌گردد و نمی‌یابد. او آرزوی آن‌چه «یافت می‌نشود» را دارد.

با این بینا متن، آن‌چه بالقوه در سی و دو حرف الفبا، سفیدی همین / همان کاغذ، خالی همین / همان دست‌ها، همین / همان چشم‌ها و بر در و بام این / آن شهر پنهان است، آشکار می‌شود (یافته می‌شود!)

بی‌او اما و بی‌نشانی او اما چه نامه‌ای و چه اداره‌ی پستی؟!

شاعر «جستجو» را امروزین می‌کند و «من» امروزین «مولانا» را تصور و تصویر می‌کند. این هم اوست با همان گمشده‌ی همیشگی.

بدون این بینامتن، این «گمشده» می‌توانست هر چه باشد و نباشد! و بدین ترتیب مخاطب بین بی‌شمار انتخاب سرگردان می‌ماند و هیچ نمی‌یافت! آن وقت با شعری روبه‌رو بودیم مشابه آن‌چه امروزه تحت عنوان «متن‌باز» (با سوء استفاده از «متن‌باز» مورد نظر «رولان بارت») خارج از هر قلمرو فرهنگی و بدون هیچ افق دلالتی، به مثابه محصولی بدون مشتری در ویترین شیک مجموعه‌های شعر معاصر (شعر آوانگارد و پیشرو امروز!) خاک می‌خورد.

* چرا کفش‌هایت جفت نمی‌شود شعر من؟، آذر کیانی، نیم‌نگاه، ۱۳۸۰، صفحه ۵۳.

کتاب برای ثبت من کافی است؛ مصاحبه هم بدک نیست

شاعر امروز، شاعر جوان امروز، شاعری است که هیچ ناشری حاضر نیست نزدیک به پانصد هزار تومان برای یک مجموعه‌ی صد صفحه‌ای او در تیراژ یک یا دو هزار نسخه سرمایه گذاری کند؛ شما بگویید باید زیر بار چه اندازه خفت و خواهش و بیا و برو برود و یا نوچگی و نوکری آن شاعر مثلاً بزرگ و مطرح (!) و آن نویسنده یا منتقد بانفوذ را بکند تا احتمالاً کسی را پیدا کند که در این آشفته بازار برایش «سبیل اعتباری» گرو بگذارد تا ناشری بالاخره دفتر از اشعار نغز و آب‌دار او را چاپ کند؟ یا با هزار جان کندن و قرض گرفتن و پس‌انداز کردن، مبلغ ناچیز نیم میلیون تومان را به هم برساند که «همه‌ی حقوق برای نویسنده» محفوظ بماند و او خودش ناشر دست‌پخت اشتها برانگیز خود باشد؟ آخر الامر که از او می-پرسی: «کتاب را که چاپ می‌کنی، چه سودی برایت دارد؟» اگر بی تعارف و توهم، پاسخی حقیقی در چنته داشته باشد، آشکار و نهان و همچو «سوسن» به صد زبان فریاد می‌کشد: «هیچ سودی نیست در بازار ما!»

خدای من! آیا آن‌چه می‌نویسم عین حقیقت است و واقعیت‌ها را برملا می‌کند یا نویسنده تصرف عقده-های سرکوب شده‌ی خود، آگاهانه سر از وادی «تلخ‌نویسی» درآورده است؟ راستی شما چه فکر می-کنید دوست خردمند من؟

سخن از شاعران جوان است که «یک شبه، ره صد ساله» می‌روند! شاعر – مدعیان جوانی که بیش از «شعر» در همان گام‌های اول شعر و شاعری، هر یک به دنبال طرفدار و مریدی چند برای خود برمی‌آیند؛ همان‌ها که خود را در قواره و هیبت «مراد»هایی راه بلد و بی‌همتا تصور می‌کنند و سرانجام در می‌غلتند به دور تسلسل تعلل جان‌گداز «برداشت‌های من»، «تئوری‌های من»، «پیش نهادهای من»، «احساسات من»، «برنامه‌های من»، «به گمان من» و …

عجب قیافه‌هایی داریم ما شاعران جوان، با ریش و بی‌ریش، با عینک پنسی و بدون عینک پنسی، با ژست‌هایی گاه قلندر مآبانه، صوفیانه و گاه «اسپورت» و فیگورهایی از سوز و گداز و شمع و پروانه گرفته تا حالت‌هایی از «کاستاندا» و «دون خوان» و یا سکوت و آرامشی «ذن» ایستی!

سیگار پشت سیگار روشن می‌کنیم و از پله‌های این دانشکده تا سرسرای فلان فرهنگسرا و بهمان شب شعر و «کارگاه شعر» در رفت و آمدیم. کیف‌های قهوه‌ای و مشکی بر دوش، در داخل هر کیف، چند فقره کتاب از «میشل فوکو» با طعم بابک احمدی و یا قرائت جدید شعر از رامین جهانبگلو در اثبات جهان شاعرانه‌ی «مارتین هایدگر» و در پی نفی یا اثبات تقیه‌ی «احمد فردید» بزرگ فیلسوفان شفاهی، آن هم در دیالوگی زنده با داریوش شایگان و هویت چهل‌تکه و بدون در نظر آوردن مشرب آدمی مثل هربرت مارکوزه؛ چون مکتب فرانکفورت، دیگر درش تخته شده است و بهتر است که ما از «سوسور» به جانب «لاکان» برویم.

فروغ می‌گفت: «یک پنجره برای من کافی است…» و شاعر امروز را یک کتاب، یک مصاحبه، یک شب شعر بسنده است و ثروتی مکفی.

به ثبت رسیدم، در «کارگاه شعر» در یک «دکان» معرکه
پس ادعا کردیم و گفتیم با وجود عدم استقبال از مجموعه‌های شعر، شاعران جوان اشتیاقی وصف ناشدنی برای انتشار دفترهای شعرشان دارند؛ اکنون جست و جو و رهگیری این ماجرا را با طرح یک پرسش صریح و ساده ادامه می‌دهیم؛

«امروز، در دهه‌ی هشتاد خورشیدی و سرآغاز هزاره‌ی سوم میلادی، تلقی نسل جوان ما از «ماهیت» و یا دست کم «کارکرد» شعر چگونه است؟»

در پاسخ به این پرسش، بی‌آن که سعی در چیدن انواع صغری و کبراهای معمول داشته باشیم یا بخواهیم زمینه‌های جامعه‌شناسانه و بسترهای جزئی و کلی فرهنگی نتیجه‌گیری و پاسخ نهایی خود را به رسم معمول فراهم آوریم، اجازه می‌خواهم بدون واسطه‌ی استدلال‌های اشاره شده، از تجربه‌های دم دست، ملموس و آشکار و نهان خودم در مواجهه و همراهی با پانزده سال شعر معاصر کمک بگیرم و دریافت‌های تجربی و عینی خود را که چه بسا بیانگر دیدگاه‌های دیگرانی از این دست نیز باشد، با مخاطب دقیق و نکته سنج مجله در میان بگذارم.

باری، تجربه‌ی زنده و محسوس ظهور و سقوط امپراتوری شاعران در دهه‌های اخیر و مشخصاً دهه‌ی هفتاد به خودی خود نشانگر این واقعیت تجسم یافته و تلخ است که شعر امروز ایران، به سطح یک «پاساژ اعتباری» با «دکان‌»‌هایی متنوع و مختلف، تنزل پیدا کرده است؛ در این بازار که روزی سودی اگر در آن بود، با درویشان خرسند بود. حافظ از سر صدق بود که فرمود: «خدایا! منعمم گردان به درویشی و خرسندی» چرا که باور داشت «در این بازار اگر سودی است، با درویش خرسند است.»

اکنون از شدت آز و ولع و از کثرت عرضه‌ی محصولات ادبی، گمان مطلق شاعران بر صحت این نگره و دکترین به اجماع رسیده است که: «متاع کفر و دین بی‌مشتری نیست» پس دقیقاً شاعران با روزگار خود هم‌تراز و هم‌قد و قواره‌اند؛ روزگار «بساز و بفروش»؛ چه ساختمان و برج، چه فیلم و آواز و ترانه و چه شعر و شاعری!

مدعی، خواست که آید به تماشاگه راز…
بسیاری از شاعران جوان روزگار ما، به هر ترتیب که شده، در پس کسب فرصت «فرهیختگی» برای خود هستند، بی‌آن که در عمل و سلوک خود، گامی در این صراط داشته باشند. کم نیستند شاعر – مدعیانی که می‌خواهند و به جد هم می‌خواهند، متفکر و صاحب‌رأی و نظر و دارای اسلوب به شمار آورده شوند، بی‌آنکه در واقع، تنی به رودخانه‌ی پر خلجان اندیشه و تفکر سپرده باشند و وقتی را به تماشا و مشاهده‌ی – بی قیل و قال و بی‌حواشی – آسمان و گستره‌ی خاک که آیات و نشانه‌های پر رمز و راز هستی را در خود می‌پرورند، اختصاص داده باشند.

باری، ما شاعر – مدعیان حلقه‌های چهار یا پنج نفره که طالب آنیم «جاودانه» و نامیرا و مردان یا زنانی «برای تمامی فصل‌ها» باشیم، به خلوت خود که باز می‌گردیم، در می‌یابیم که نتوانسته‌ایم آن شعله‌ی گرما بخش هستی را برای ساعتی، دقیقه‌ای و ثانیه‌ای، در برودت جانمان روشن نگاه داریم.

زبان خانه وجود است
بسیاری از شاعر – مدعیان جوانی که خود را بی‌نیاز از گستره‌ی شعر باشکوه پارسی می‌دانند و به زعم و تعبیر خودشان، سطر نوشته‌ها و آثارشان چندین آوا را نیز در برمی‌گیرد و باز هم به قول خودشان، آثارشان از ساخت تک‌آوایی شعر کلاسیک و کهن فارسی – آن‌جا که به زعم مدعیان «استبداد مؤلف» همه‌ی صداهای دیگر را تحت الشعاع قرار می‌داده است (!) فرسنگ‌ها به دور است، چون نیک بنگریم بضاعت و دانش اولیه‌ی «فن شعر»شان به مطالعه‌ی جسته و گریخته‌ی چندین کتاب مثلاً فلسفی، عرفانی و تازگی‌ها زبان‌شناسی – البته ترجمه – و نیز مطالعه‌ی چندین ده مقاله‌ی رنگارنگ و همراه با جریان روز حاکم بر محافل «اسنوبیست»ها محدود می‌شود. این جریان‌های مد روز را یک فصل، هنجار شکنی در زبان، هدایت می‌کند و در فصل بعد که البته حالا خیلی قدیمی و کلاسیک شده، «ساختار و تأویل متن» راهنمایی می‌فرماید؛ فصلی نیز در جذابیت پنهان اسطوره‌زدایی‌ها می‌گذرد و فصل بعد نوبت «هرمس»پژوهان و مباحث هرمنوتیک فرا می‌سد؛ از تأویل کتب مقدس تا آثار ادبی و… فعلاً هم صحبت از «موج چهارم» و جهان‌های حائز آن است و… اما همین شاعر – مدعیان، مسلح به تیترهای روز نحله‌ی فکری – ادبی و گاه سیاسی جهان روز، که دست کم نیمی از آنان از روی این جمله‌ی «مارتین هایدگر» آلمانی، هزاران بار در این مجله و آن بحث و فلان مصاحبه، مشق اندیشه کرده‌اند؛ «زبان، خانه‌ی وجود است» نسبت چندانی با «زبان» به مثابه‌ی اولین و آخرین مرجع و مأب شعر، ندارند!

خب، چگونه می‌شود که زبان – با تمام گستره معنایی و تداعی‌های آن – خانه‌ی وجود شاعر به شمار بیاید. اما خود شاعر در زبان مادری‌اش، فقط گنگی خواب دیده باشد و بس؟ صم بکم؟ چگونه است که باور داریم زبان، خانه‌ی وجود است اما – به جرأت می‌گویم – هیچ یک از شاعر – مدعیان امروز شعر فارسی را نخواهید یافت که دو صفحه‌ی ناقابل از شاهنامه‌ی چاپ مسکو و یا واشنگتن را (فرقی نمی-کند!) بدون غلط بخواند. کسی که نمی‌تواند دو قصیده‌ی خاقانی را بدون غلط‌های فاحش «زبانی» بخواند، شاعری که جدا از غلط‌خوانی بسیاری از غزل‌های حافظ و در نیافتن بسیاری از رمز و رازهای اولیه‌ی شعر او و حتی سعدی و دیگران، بی‌سوادی خودش را نسبت به «زبان» نشان می‌دهد چگونه در هنری مانند شاعری که استوار بر «زبان» است می‌تواند در شمار مدعیان سر برآرد؟

وارثان آب و خرد و روشنی
اما هنوز راه‌های نرفته و رفته‌ی بی‌شماری به روی این نسل گشوده است؛ اما هنوز هم می‌توان سطرها و شعرهای درخشان و روان و مستحکم سپهری و نیما، اخوان ثالث و فروغ، شفیعی کدکنی و شاملو را در آینه‌ی وجود و مفر اندیشه و احساس گرفت؛ و نیز – خوشا به سعادت ما که – می‌توانیم پیمانه‌هایی چند از شعر بی‌نقاب و دروغ مولانا و سبک‌باری شعر سعدی و جلالت شعر بیدل و روانی شعر نظامی و صلابت شعر فردوسی و زبان‌دانی شعر خاقانی و زیبایی و نمایه‌ی محبوبانه‌ی شعر حافظ شیرازی را پی در پی نوشیم و جان و جهان خویش را تازه داریم.

شعر، حقیقت جان را به ایثار کده‌ی کلام می‌طلبد و آن را در بوته‌ی گداختگی و رستاخیز فرم و معنا برجای می‌نهد تا سرانجام، نرگسی و گل سرخی از عطر وجود را از صدف جان پرور خویش، یک بار دیگر به انسانیت بشر، ودیعه و هدیت دهد… راستی اخوان ثالث گفته است:

«من روستایی‌ام، نفسم پاک و روشن است
باور نمی‌کنم که تو باور نمی‌کنی ….»

قیصر چقدر شکل حیات تو تازه است
این طرز بودنت، حرکات تو تازه است

در جامه‌ی جدید و جوان مهربان‌تری
جان تو تازه، صفات تو تازه است

هی تازه تازه تازه‌تر از راه می‌رسی
این زندگی است یا نه، ممات تو تازه است؟

آن لحظه‌ی شگفت تماشا شنیدنی است
چیزی بخوان، بخوان کلمات تو تازه است

ای چشم تو مکاشفه‌ی دیگر جهان
ای چشم تازه، چشمه‌ی ذات تو تازه است

در باغ ما بهار تو با شاخه‌ای جدید
گل داده است از برکات تو تازه است

قیصر چقدر مشتریان تو تازه‌اند
گرد بساط تو که بساط تو تازه است

ما خسته‌ایم مثل تو از این کویر پیر
لب تشنه‌ایم، رشته قتات تو تازه است

مهیب بود خبر: پر کشید قیصر هم
شکست از غم او قامت صنوبر هم

از آن همه نشکستم چنین که سخت این بار
رسیده بود خبرهای تلخ دیگر هم

به تابناکی یک قطره اشک او نرسد
هزار آینه در آینه برابر هم

ز یاد ناب شهیدان غزل غزل نوشید
ز نوش باده‌ی او بی‌قرار ساغر هم

زبان دل که به دستور عشق گفت و نوشت
چه عاشقانه سروده‌ست بیت آخر هم

کجا ز خاطر اروند می‌رود یادش…
و نامش از قلم نخل‌های بی‌سر هم؟

چنان وجود لطیفش ز درد صیقل دید
که روح‌های مجرد ندید و گوهر هم

به سوی سید و سلمان سحر گشود آغوش
مبارک است سفر! رفت این برادر هم.

اشاره

در عرصه‌ی شعر معاصر ایران، یک اتفاق بی سر و صدا و خزنده از ابتدای دهه‌ی هفتاد شمسی آغاز شد و تقریباً یک دهه‌ی بعد، یعنی همین حالا در دهه‌ی هشتاد، یک واقعیت کاملاً محسوس و به رسمیت رسیده، به شمار می‌آید. این واقعیت ملموس و دم دست، چیزی نیست جز «کتاب سازی» با نام «شعر».

نگاهی گذرا به فهرست کتاب‌های چاپ شده در سال‌های دهه‌ی هفتاد به این سو و درصد رو به رشد مجموعه‌های شعر در آن، این حقیقت را برای مخاطب آشکار می‌کند که با وجود همه‌ی بگیر و ببندها و کاستی‌ها و ضعف‌های ریز و درشت در بازار چاپ و نشر و خلاصه «توزیع» کتاب‌های ادبی و مخصوصاً شعر و نیز علی‌رغم عدم استقبال مخاطبان شعر، حتی مخاطبان خاص از این آثار، بازار انتشار این کتاب‌ها نه‌تنها از رونق نیفتاده، بلکه نهضت دامنه‌دار «کتاب سازی به نام شعر» به شکلی تصور نکردنی هم‌چنان ادامه دارد.

در این ماجرا، درصد کلان و اصلی چاپ و انتشار دفترهای شعر را، همین شاعران جوان به خودشان اختصاص داده‌اند. شاعران جوان هیجده تا سی و حتی سی و پنج ساله‌ای که در حلقه‌های خودمانی سه، پنج یا ده نفره، دور هم می‌نشینند و به شکلی دوستانه به تحسین و تأیید متقابل آثار یک‌دیگر می‌پردازند؛ البته ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و پس از مدتی همین ما، شاعران جوان هیجده تا سی ساله، که در حلقه‌های بسته و محدود چند نفری دور هم نشسته و به داد و ستد «تأییدات» حرفه‌ای شعرهای باشکوه هم مشغولیم، احساس می‌کنیم باید به یک وظیفه‌ی مهم تاریخی – ادبی که بر شانه‌ی ما نهاده شده عمل کنیم. پس در کمال رشادت، در عین بلاغت و از شدت بضاعت و تدبیر، ابتدا فلک را سقف می‌شکافیم و طرحی نو در میان می‌اندازیم و پس از آن و به ناچار – از آن جا که نباید از زیر بار تعهدات اجتماعی – تاریخی خود در عرصه‌ی ادبی، شانه خالی کنیم – پس می‌آییم و برای شعر امروز ایران و چه بسا شعر جهان امروز، طرح و بیانیه و مانیفیست سه فوریتی صادر می‌کنیم. از این میان مثلاً یکی‌مان «شعر حرکت» را اثبات می‌کند و نفر بعدی «شعر برکت» را تقیه! یکی «گفتار» درمانی شعر را تجویز می‌کند و دیگر «غزل – فرم» را «زبان معیار» شعر امروز معرفی می‌کند. آن یکی «حجم‌گرایی» و اسپاسمانتالیسم را نخ‌نما و از مد افتاده می‌داند و یار همراهش یک سمفونی با رنگ‌آمیزی منحصر به فرد و جهان‌شمول فراهم آورده، چندان که صدای تمام بشریت را در هارمونی خود ضبط کرده و نه‌تنها «چند صدایی» است بلکه به توان n، از آن صداهای بی‌نهایت انسانی شنیده می-شود و… حالا دیگر قصه‌ی «مرگ مؤلف» و «استبداد مؤلف» و متن گشوده و متن ناگشوده، مدت‌ها است کهنه شده است. باری، سخن نوآور؛ که نو را حلاوتی است دگر! پس می‌آییم هم‌چنان که آمده‌ایم، هرکدام ساز شخصی خودمان را کوک می‌کنیم.

سند ششدانگ شاعری در فهرست کتاب‌خانه ملی!

اکنون پرسشی اساسی که جای طرح شدن دارد، این است:

با توجه به عدم استقبال مخاطب خاص از مجموعه‌های شعری که در تیراژ اندک و تأسف برانگیز پانصد تا دو هزار و پانصد نسخه به چاپ می‌رسند و چیزی قریب به چهارصد تا دو هزار و چهارصد نسخه از آن تا ابدالاباد در انبار و بایگانی ناشر و تازگی‌ها خود شاعر! خاک صحنه می‌خورد، به چه علتی و با کدام انگیزه‌ی برتر، هنوز هم که هنوز است، این خیال بی‌شمار شاعران جوان، چهار نعل برای چاپ دفترهای اول و گاه دوم و سوم شعرشان و شابک خوردن و ثبت آن در فهرست گنجینه‌ی کتاب‌خانه‌ی ملی ایران کورس گذاشته‌اند و کوس اناالحق و هذا کتابی را پر سر و صداتر از دیروز و رسواتر از امروز سر می‌دهند؟ به راستی چاپ این دفترهای شعر، چه مزیتی را برای این جماعت به دنبال داشته و یا خواهد داشت که آنان نمی‌توانند از موهبت آن مزیت فرضی چشم بپوشند و یا احتمالاً از خیال چاپ و عرضه‌ی «از تولید به مصرف» شاه‌کارهای بی‌مثال ادبی‌شان باز بدارد؟ اصلاً یکی بیاید بگوید که قضیه واقعاً از چه قرار است؟

حق السکوت با شمارگان سه هزار نفر

چند سال پیش از این، «احمد رضا احمدی» شاعر مطرح و قابل اعتنای معاصر در میان انبوه شاعران درجه‌ی دوی سال‌های ۴۵ به بعد، در یک مصاحبه‌ی مفصل با یکی از روزنامه‌های آن دوران به یک نکته‌ی مهم اما ناگفته در ماجرای چاپ کتاب‌های شعر و نسبت آن با تعداد مخاطبان، اشاره کرد که این حرف و سخن شفاف و صریح «احمدی» در مجامع و مطبوعات و خلاصه رسانه‌های روشن‌فکران و صاحب‌قلمان وطنی به هیچ گرفته شد و عملاً هم صدای آن را در نیاوردند و در بهترین شکل مواجهه و عکس‌العمل، اساساً این حرف را ناشنیده و مسکوت، بایکوت کردند.

خب، مگر «احمد رضا احمدی» شاعر، سر حلقه و بانی مکتب «موج نو» در شعر پس از نیما چه گفته بود که نفس تمام جماعت مدعی را برید و صدایی از دهانی، حتی به زمزمه، در تأیید و یا حتی نفی آن برنخواست؟

اساس و خلاصه‌ی آن جمله‌ی «احمدی» را اگر بخواهم با توجه به حافظه‌ام در این جا نقل به مضمون کنم، در کمال امانت‌داری چنین چیزی می‌شود: «همه‌ی ما شاعران امروز، در مواجهه‌ی واقعی با مخاطبان‌مان، آدم‌های شکست‌خورده‌ای هستیم؛ تیراژ کتاب‌های شعر امروز ما چیزی بین دو تا سه هزار نسخه است و حقیقت امر آن است که خود ما شاعران و نویسندگان، کتاب‌های یک‌دیگر را می‌گیریم و یا می‌خریم و احتمالاً می‌خوانیم و بیرون از این دایره‌ی دو سه هزار نفری شاعر و نویسنده و منتقد و غیره، عملاً کتاب‌های شعر ما مخاطب دیگری ندارند»

نکته‌ی جالب توجه در این میان آن است که خود «احمد رضا احمدی» در این جا عملاً شاعران هم‌نسل خودش و نسل بعد از آن را مد نظر دارد؛ دو نسلی که در میان آن‌ها می‌توان چهره‌های نامداری چون «یدالله رویایی»، «منوچهر آتشی»، «فرخ تمیمی»، و یا «شمس لنگرودی»، «فرشته ساری» و… را دید. در چنین آب و هوایی که «احمد رضا احمدی» آن را گزارش کرده است – گذشته از هر استثنایی که نفی قاعده نمی‌کند – در نظر بگیرید «بازار بی‌مخاطب»تر شعر شاعران هیجده تا سی و پنج ساله‌ی امروز ایران، چگونه بازاری باید باشد؟ جوابش روشن روشن است؛ تلخ… تلخ‌تر از زقوم؛ مصیبت روی مصیبت.

ادامه دارد …

«به وقت البرز» به حوزه ادبیات حماسی ملی و میهنی پای می‌گذارد و در عین‌حال قراردادهای زبانی شناسایی شده مربوط به این حوزه را نیز دوباره به خدمت نمی‌گیرد بلکه این حوزه از اندیشه را به خدمت عناصر و عادت‌های لحنی و زبانی شعر شناسنامه‌دار خود در می‌آورد.

پگاه احمدی در نقد و بررسی مجموعه «به وقت البرز» سروده «مهرنوش قربانعلی» با بیان این مطلب گفت: به عبارتی دیگر قربانعلی در این مجموعه تاریخ را به متن روایت امروزین خود فرا می‌خواند. متنی که در آن عناصر مألوف تاریخی در تاویل‌هایی متفاوت به بازسرایی می‌رسد.

او که در جلسه بررسی این مجموعه و در تالار ناصری خانه هنرمندان سخن می‌گفت افزود: در تعدادی از شعرهای این مجموعه، اسطوره به باز‌تولید نمی‌رسد بلکه در خدمت تولید «آن دیگر» قرار می‌گیرد و «آن دیگر» متنی در تلفیق با کهن الگو اما خود بسنده است. طنز سرکشی‌ها و انتقادات طنز‌آمیز متن به قطعیت‌ها و جزمیت‌های دگرگون شده اسطوره به هر آن‌چه که ماهیت کارکرد ابدی-ازلی و دو قطبی خود را از دست داده است و هر آن در معرض نوسان و فروپاشی است از شاخصه‌های مهم شعر قربانعلی در این مجموعه است.

احمدی ادامه داد: به سخره گرفتن این موجود با نوعی احساس غبن نسبت به ماهیت یکپارچگی اسطوره همراه است؛ در جهانی که دیگر جهان یکپارچگی‌های اساطیری نیست. «اتوپیا» و وعده‌گاه موعود به متن فراخوانده می‌شود تا مورد پرسش، نقد، خطاب و حتی استهزا قرار بگیرد؛ چرا که به جز در جهان متون آغازین، تمام ما به ازاهای این مکانی و این زمانی خود را از دست داده است و در متن واقعیت امروزین معوق مانده است.

او در پایان گفت: در مجموع «به وقت البرز» متنی پیشنهاد دهنده و قابل اعتناست. متنی برخاسته از ذهنیتی تجربه‌گرا و خلاق که با به چالش کشیدن موقعیت‌های متفاوت، ظرفیت‌های زیادی برای به اشتراک گذاشتن با مخاطبان خود دارد.

پس از وی «علی ثباتی» دیگر منتقد این جلسه در بررسی این کتاب گفت: گرچه فهرست اشعار نشان می‌دهد با سه دفتر مجزا سر و کار داریم، می‌توان تا اندازه‌ای نشان داد که هر سه دفتر شعر این مجموعه ساختکار یا مکانیسمی مشابه دارند.

او ادامه داد: شعرها غالبا ً از منظر استعاری پیچیدههستند؛ هم استعاره‌های بسیط و هم استعاره‌های تلفیقی. اولی به این معناست که وجه استعاری که مستعار منه (نرگس در استعاره از چشم) و مستعار له (چشم، وقتی که نرگس از آن استعاره می‌شود) را به هم پیوند می‌زند در متن گسترش می‌یابد و از وجوه مختلف و جنبه‌های گوناگون توصیف می‌شود و استعاره تلفیقی نیز چندین استعاره را در کنار هم مجموع می‌کند. این گرایش به ترکیب کردن و بسط دادن استعاره‌ها از جمله درون‌مایه‌هایی است که در هر شعر متن را پیش می‌برد. در واقع می‌توان گفت این مجموعه شعر در گرایش مکرری که به استعاره‌پردازی دارد منحصر به فرد می‌شود.

او افزود: در کنار این مسئله، تقریبا ً در بیشتر شعرها گرایشی به روایات باستانی به چشم می‌خورد. اشاراتی به سروده‌های مقدس زرتشتیان، اشاره به آفریده شدن حوا از دنده‌ی آدم که طنزی درخور نظر نیز دارد، سوره قصص و … . جدای از این، در برخی شعرها میلی وجود دارد به بازخوانی هر آن‌چه باستانی می‌نماید.

ثباتی ادامه داد: سیر دلالی شعرها، یعنی مجموعه‌ی آن دال‌هایی که مدلول‌هایی را در خلال متن پیش می‌نهند، حاکی از آن است که راوی یا صدای بیشتر این شعرها، که لحن‌شان اول شخص است و چرخش لحنی چندانی ندارد، یک زن است. چه هنگامی که راوی نظاره‌گر جامعه است، چه هنگامی که معشوقی را خطاب می‌کند و چه هنگامی که حدیث نفس خود را واگویه می‌کند.

او همچنین گفت: می‌توان گفت، در متن شعرها، ذهنیتی زنانه به کلام روی آورده است؛ زنی که از میان تمامی عناصر مدرن پیرامون خود آن‌هایی را در ذهن می‌آورد که می‌توانند نقش نظارت، ثبت و مراقبه را عهده‌دار شوند؛ زنی که در قلبش «تمدنی باستانی» بر جای مانده است و از زمان نقش خوردن چهره‌ی مونالیزا و آفریده شدن حوا تا به امروز روایتی کلان را دگر‌باره و دگر‌باره از سر می‌گذراند؛ زنی که هر بار از خود سخن می‌گوید.

در پایان این جلسه هم «علی‌رضا بهنام» در سخنانی گفت: شعر روایی اغلب بر بنیان نثر استوار است. در این نوع شعر از آن‌جا که محور همنشینی اهمیت زیادی پیدا می‌کند، میزان خیال‌انگیزی، – که از جمله ویژگی‌های اولیه یک شعر خوب است- به شکل محسوسی به نفع روایت‌گری و توضیح جزئیات کنار می‌رود.

او افزود: شعر مهرنوش قربانعلی از معدود شعرهایی است که به رغم روایی بودن همچنان با قدرت، خصلت خیال‌انگیزی خود را حفظ کرده و از این جهت می‌تواند در زمره آثار در‌خشان عصر خود قرار بگیرد.

بهنام همچنین گفت: شگرد دیگری که در بیشتر شعرهای این کتاب ردپای آن به چشم می‌خورد طنز ظریفی است که قربانعلی در برخورد با اکثر پدیده‌هایی که روایت می‌کند به کار برده است. این طنز در پاره‌ای از موارد به تخریب مصالحی که در زندگی واقعی انتخاب شده‌اند می‌انجامد و در موارد دیگر روایتی مشهور از تاریخ یا اسطوره‌ای تثبیت شده را آماج می‌گیرد.