اولین پیش‌نشست همایش ملی «قرآن کریم و هنر» که در سالن تورانی دانشگاه الزهرا برگزار شد سه سخنران ویژه داشت که در مورد جنبه‌های هنری و زیبایی‌شناسی قرآن کریم به ارایه نظریات خود پرداختند.
حجت الاسلام و المسلمین خان‌بیگی، نماینده مقام معظم رهبری در دانشگاه الزهرا (س) اولین سخنران ویژه این نشست بود که با موضوع «قرآن کریم، زیبایی و هنر» به ارایه مقاله پرداخت؛ وی در سخنانی بیان کرد: زیبایی یک پدیده درونی و فطری است که حقیقت آن به راحتی به دست نمی‌آید. در قرآن کریم زیبایی‌هایی هست که از زیبایی‌های عمومی به شمار می‌رود و تقریبا همه می‌توانند از آن بهره ببرند.
نماینده مقام معظم رهبری در دانشگاه الزهرا (س) در ادامه سخنان خود با اشاره به این‌که زبان عربی بخشی از زیبایی قرآن است بیان کرد: تا زبان عربی برای انسان جا نیافتد نمی‌تواند از زیبایی‌های قرآن بهره کامل ببرد. البته همه زیبایی‌های قران یکسان نیست. آیاتی که در مکه نازل شده است با آیاتی که در مدینه نازل شده از نظر موسیقایی تفاوت دارند؛ جنبه زیبایی صوتی و موسیقایی در اوایل بسیار بالاتر بوده چرا که خداوند می‌خواسته با این زیبایی اعراب را جذب اسلام کند.
حجت‌الاسلام خان‌بیگی در ادامه سخنان خود تاکید کرد: دقت و تامل یکی دیگر از شروط بهره‌برداری از زیبایی‌های قرآن است. برای همین کلمه ترتیل برای قرآن بیان شده یعنی طوری بخوان که یک مقدار فکر و اندیشه هم در آن باشد. اگر فکر و اندیشه با قرآن همراه شد انسان قطعا زیبایی‌های بیشتری از قرآن را می‌تواند بفهمد.
سرکار خانم دکتر انسیه خزعلی رئیس دانشگاه الزهرا (س) و عضو هیئت علمی رشته زبان و ادبیات عرب همان دانشگاه دومین سخنران این نشست بود که با موضوع «پیوند لفظ و معنی در پیام‌های صوتی قرآن کریم» به ارایه سخنان خود پرداخت؛ وی در سخنانی بیان کرد: سید قطب در تحلیلی که برای زیبایی در قرآن کریم ارایه می‌کند زیبایی را به دو مرحله تقسیم می‌کند؛ زیبایی تصویر در قرآن کریم و زیبایی آهنگ قرآن کریم.
وی با اشاره به مسئله جان‌بخشی به اشیا در تصویرپردازی قرآن کریم افزود: یکی از زیبایی‌های قرآن کریم جان بخشیدن به آن چیز‌هایی است که می‌خواهد برای مردم ملموس و محسوس شوند مانند آیاتی همچون «وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ» زمانی که صبح نفس می‌کشد، زنده می‌شود و حیات پیدا می‌کند. در این نوع آیات تجسیم‌های زیبایی نهفته است مخصوصا آن‌جایی که خداوند آسمان و زمین را تجسیم می‌کند، «وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ» همه زمین در مشت خداوند است یا تجسیم «یَدُ اللهِ» در قرآن کریم.
رییس دانشگاه الزهرا (س) تکرار در قرآن کریم را نیز یکی از شیوه‌های این کتاب مقدس برای انتقال معنا و مفهوم دانست و بیان کرد: در قرآن کریم تکرار‌های زیادی وجود دارد که خداوند برای انتقال پیامی به دل مخاطب از آن بهره برده است. بر این اساس باید به این نکته توجه داشت که تمام تکرارهایی که در قرآن وجود دارد از روی قصد و تامل بوده است و خداوند از بیان هر کدام از آن‌ها معنایی را قصد کرده و این طور نیست که این تکرار‌ها بی‌معنی باشند.
عضو هیئت علمی رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه الزهرا (س) تصریح کرد: شیوه داستان‌گویی قرآن از دیگر جنبه‌های زیبایی قران کریم است. خداوند در نقطه اوج داستان پیامش را منتقل می‌کند و ناخودآگاه مخاطب را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این شیوه خاص داستان‌گویی قرآن کریم را به وضوح می‌توان در داستان حضرت مریم (س) مشاهده کرد. می‌توان دید که چگونه خداوند با طرح و بسط این داستان می‌خواهد از زبان خود حضرت عیسی (ع) بیان کند که عیسی خدا و فرزند خدا نیست بلکه زمانی که مردم از حضرت مریم (س) در مورد فرزندش سوال می‌کنند حضرت عیسی در گهواره صدا بلند می‌کند «قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتَانِیَ الْکِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا؛ [کودک] گفت منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است».
خزعلی در ادامه سخنان خود بیان کرد: سید قطب در مرحله بعدی از بیان زیبایی‌های قرآن، مسئله آهنگین بودن و موسیقی قرآن را بیان می‌کند که مصطفی محمود نیز روی این مرحله بحث می‌کند و می‌گوید کاری که سید قطب انجام داده است در واقع بیان مراحل شناخت قرآن کریم است. مرحله اول فطری است، مرحله دوم علمی است و مرحله سوم هنری است که بازگشت به همان مرحله فطری است. تاثیر فطری برگرفته از تاثیر هنری بود که ناخودآگاه عرب‌ها و انسان‌های آن زمان را به خودش جذب می‌کرده.
عضو هیئت علمی رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه الزهرا (س) اشاره کرد: در آیاتی که در مکه نازل شده، اخبار غیبی ذکر نشده است، قانون ذکر نشده، احکام ذکر نشده، مبانی بلند قران کریم و خداشناسی ذکر نشده؛ اما زیبایی و آهنگی که در این کلمات بود مردم را جذب می‌کرد. انذاری که در صوت آیات و موسیقیی که در کلام قرآن کریم بود آن‌ها را به خود می‌کشاند.
وی با اشاره به این‌که سید قطب برای توضیح بیشتر موسیقی قرآن به سوره عادیات اشاره می‌کند بیان کرد: سید قطب سوره عادیات را به صحنه جنگی توصیف می‌کند که آیات ابتدایی این سوره حالت نفس کشیدن تند اسب‌ها و حرکت سریع آن‌ها را به سوی دشمن را نشان می‌دهد: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا ﴿۱﴾ فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا (۲) …» و همین‌طور این حرکت تند و سریع ادامه دارد تا زمانی که به اوج می‌رسد و کم‌کم حرکت تند جنگ کند می‌شود و غبار جنگ می‌خوابد و جنگ در حال تمام شدن است. حرکت‌های کندِ رو به اتمام جنگ در آیات پایانی سوره نشان داده می‌شوند آن‌جا که اصوات کوتاه می‌شود، کسره می‌آید، سنگین می‌شود و در نهایت به آیه شریف « إِنَّ رَبَّهُم بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَّخَبِیرٌ» ختم می‌شود. سید قطب معتقد است که تمام این سعود و فرود‌ها انسان را بدون این‌که خودش نسبت به آن آگاه باشد تحت تاثیر این صوت قرار می‌دهند.
دکتر خزعلی با اشاره به این‌که نفس موسیقی کلام مسئله‌ای است که همیشه مورد توجه بوده، بیان کرد: موسیقی کلام و آهنگ از آغاز جزو زیبایی‌های مطلوب انسان بوده است چرا که موسیقی و آهنگ انسان را به شدت تحث تاثیر خود قرار می‌دهد. اولین چیزی که یک کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد لحن کلام است. کودک زمانی که از صدایی احساس خشونت کند متاثر می‌شود و عکس‌العمل نشان می‌دهد و در مقابل به صدایی که با او به ملایمت برخورد می‌کند روی خوش نشان می‌دهد.
وی در پایان سخنان خود با اشاره به نکاتی از فیلسوف بزرگ ابو علی سینا، افزود: ابن سینا می‌گوید آهنگ خوش از دو جهت مطلوب انسان است یکی مطلوبیت ذاتی آن، که انسان از نظم و این‌که چیزی را به صورت متناوب و منسجم بشوند لذت می‌برد و دیگری از آن کلامی که به همراه این نظم آهنگین منتقل می‌شود. بر همین اساس گفته شده «تَغَنوا بِالقُرآن»، قرآن خودش زیباست اما باید با صدای خوش خوانده شود تا تاثیر بیشتری بر مخاطب بگذارد و در واقع زمینه تدبر را فراهم کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی و دبیر علمی همایش ملی قرآن کریم و هنر آخرین سخنران ویژه همایش بود که با موضوع رویکرد‌های زیبایی‌شناسی و هنر به قرآن کریم سخنرانی کرد. وی با اشاره به این‌که جمال کلید واژه زیبایی‌شناسی در قرآن نیست گفت: جمال ۸ بار در قرآن تکرار شده است، که به غیر از یک مورد که اختلافی است تقریبا در همه موارد به عنوان صفتی برای زیبایی باطنی مانند صبر و گذشت به کار رفته است. این در حالی است که با وجود تمام اختلافاتی که در مورد زیبایی‌شناسی و فلسفه هنر وجود دارد، این قدرِ مسلم است که هنر، زیبایی فرمی است. در هنر، زیبایی حتما باید دارای فرم باشد. در مقابل لفظ جمال در قرآن کریم، زینت وجود دارد و در حقیقت این زینت است که به زیبایی دارای فرم اشاره دارد. به همین جهت اگر در قران کریم درباره زیبایی جستجویی می‌شود باید با کلید واژه زینت باشد.
وی با بیان این نکته که زینت کلمه‌ای است که ۴۳ مرتبه در قرآن کریم تکرار شده است، افزود: ۱۴ مورد از موارد استفاده زینت در قرآن به مظاهر فریب‌کارانه دنیا پرداخته، ۷ مورد به زشتی‌هایی که از شیطان برمی‌خیزد اشاره دارد، ۱۴ مورد لا به شرط و معمولی مطرح شده‌اند و در نهایت۱۰ مورد به خدا نسبت داده شده است که می‌توان به عنوان موارد مثبت از کاربرد زینت در قرآن کریم به آن‌ها اشاره کرد؛ اما در مجموع توصیه به زینت به عنوان امری فطری و میلی که انسان بدون آن نمی‌تواند پایه‌ها و ارکان انسانی خود را استوار کند مطرح شده است.
حسینی (ژرفا) با اشاره به این‌که تمام آن‌چه که ما در مورد زیبایی‌شناسی در قرآن می‌توانیم به آن اشاره کنیم در سه آیه ۳۱ تا ۳۳ سوره اعراف خلاصه شده است بیان کرد: خداوند در این آیات با خطاب «یَا بَنِی آدَمَ» آیه ۳۱ را آغاز می‌کند. خطاب «یَا بَنِی آدَمَ» در قرآن خطابی است که اشاره به فطری بودن و انسانی بودن مسئله می‌کند، امری که ارتباطی با دینی خاص ندارد. اگر تمام خطاب‌های «یَا بَنِی آدَمَ» در قرآن کریم را بررسی کنیم به این مطلب خواهیم رسید.
وی ادامه داد: خداوند در این آیه فرموده است «خُذُواْ زِینَتَکُمْ» که اشاره به گرفتن‌های همراه با استحکام است یعنی همراه داشتن زیبای باید با تاکید، استحکام و استواری باشد؛ بنابراین زیبایی امری موکد در زندگی انسان خواهد بود نه این‌که در گوشه‌ای از زندگی انسان و جدا از وی باشد. علاوه بر این اضافه «کُم» به «زینت» در این آیه اشاره به این دارد که زینت امری عرفی است به عبارت ساده‌تر چون امری فطری است امری عرفی شده است؛ در واقع هر جامعه زیبایی خودش را دارد.
وی اشاره کرد: اگر چه شان نزول این آیه به اعرابی بر می‌گردد که عریان خانه خدا را طواف می‌کردند اما شان نزول‌ها معنای آیه نیستند؛ بلکه بستری هستند برای طرح حقایق کلی و این در همه آیات قرآن وجود دارد. در این‌جا با یک حقیقت کلی مواجه هستم گرچه شان نزول این آیه خاص و موردی بوده است.
حسینی (ژرفا) افزود: دلیل این‌که خداوند در این آیه گرفتن زیبایی و به همراه داشتن آن را در مسجد و یا هنگام عبادت مطرح کرده است، این است که فلسفه هستی عبادت است و روح عبادت سجده و سجود است؛ بنابراین معنای قسمت اول این آیه به عبارتی این است که جان زندگی خودتان را و جوهر حیات‌تان را همراه با زیبایی کنید.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی گفت: خداوند آیه بعد را با عبارتی عجیبی آغاز می‌کند: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ؛ [اى پیامبر] بگو زیورهایى را که خدا براى بندگانش پدیدآورده و [نیز ] روزی‌هاى پاکیزه را چه کسى حرام گردانیده» در این آیه زینت به خداوند اضافه شده است و اشاره به این دارد که شان زینت در اصل رحمانی است اگر چه گاهی که مورد استفاده قرار می‌گیرد شیطانی می‌شود. علامه طباطبایی در ذیل این آیات تحلیل بسیار زیبایی را ارایه کرده‌اند که خلاصه‌اش این است: وقتی خدواند می‌فرماید: «أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ» یعنی این‌ها را خداوند اظهار کرد برای بندگانش که گویا پیش‌تر با آن آشنا نبودند و خداوند بود که زیبایی را از طریق الهام فطری به آن‌ها شناساند و زمانی خداوند چیزی را از طریق الهام فطری به انسان‌ها می‌شناساند که زندگی انسان بدان نیازمند باشد و جز بر اساس آن نتواند زندگی کند.
وی در پایان با اشاره به این‌که در این آیه نوعی تاکید استفهامی وجود دارد و کسانی که به نام دین، زیبایی را حرام می‌کنند مورد مواخذه قرار می‌دهد، بیان کرد: خداوند در آیه ۳۳ پنج مورد از زیبایی را برای انسان حرام کرده است: «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِکُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿۳۳﴾؛ بگو پروردگار من فقط زشتکاری‌ها را چه آشکارش [باشد] و چه پنهان و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است و [نیز] این‌که چیزى را شریک خدا سازید که دلیلى بر [حقانیت] آن نازل نکرده و این‌که چیزى را که نمىدانید به خدا نسبت دهید».
در ادامه این جلسه میزگردی با حضور اساتید دانشگاه الزهرا و مدرسه اسلامی هنر برگزار شد. گفتنی است همایش ملی قرآن کریم و هنر با هدف بسط اندیشه هنری قرآن کریم در ۱۲ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۲ برگزار خواهد شد.
