فیروزه

حتی اگر منظومه‌های حماسی قدیمی انگلیسی مانند «دلاوران میز گرد» را نادیده بگیریم و از سوی دیگر، تاریخ پر از جنگ‌ها و ستیزهای بریتانیای مستعمره دار را که موجب خلق نمونه‌های فراوانی از ادبیات جنگ شدند در نظر نگیریم، از میان دیگر کشورهای انگلیسی زبان، صرفا نگاهی به تاریخ ادبیات ایالات متحده امریکا آشکار می‌کند که با چه انبوهی از آثار رو به رو هستیم. از یاد نبریم که به علل رویدادهای گوناگون در تاریخ این کشور، برای نمونه درگیری مهاجران اروپایی با سرخ‌پوستان، جنگ استقلال علیه انگلیسی‌ها، جنگ علیه اسپانیایی‌ها، جنگ شمال و جنوب و … امریکاییان بیش از اروپاییان جنگ‌های شهری و خانگی را تجربه کرده‌اند؛ و این در ادبیات آنان نیز بازتاب داشته است.

اساساً یکی از نخستین مضامین نویسندگان مهاجر به امریکا جنگ با سرخ‌پوستان است؛ تا جایی که فقط خود «جیمز فنیمور کوپر» ده‌ها رمان در این باره نگاشته است که در میان آن‌ها «آخرین موهیکان‌ها» سخت معروف است. یا پیش از او، جان اسمیت که شرح اسارتش در نزد سرخ‌پوست‌ها عملاً به پیدایش اسطوره‌ای به نام پوکوهانتس منجر شد، قابل ذکر است. همچنین هیو هنری براکنریچ با رمان «شوالیه گری مدرن» و واشنگتن ایروینگ با «وقایع‌نامه فتح غرناطه» به موضوع جنگ می‌پردازند. هرمان ملویل نیز در «بیلی باد» و مارک تواین در «خاطرات شخصی ژاندارک» گوشه‌ی چشمی به این مضمون نشان می‌دهند.

مهم‌تر از همه آنان استیفن کرین و رمان «نشان سرخ دلیری» را باید نام برد که به حق یکی از شاهکارهای مسلم ادبیات جنگی در جهان است و صحنه‌های تکان دهنده‌ای از جنگ داخلی امریکا را به تصویر می‌کشد. امبروز بیرس نیز با تکیه بر تجارب جنگی خود داستان‌های جنگی موفق متعددی نوشت. در میان آثاری با ارزش ادبی متوسط اما شهرت چشمگیر می‌توان به «بربادرفته» اثر مارگارت میچل و یا «بن هور» اثر لوئیس والاس اشاره کرد.

از این رو با توجه به بلندای این زنجیره ما فقط به نویسندگان و آثار معاصر امریکایی و انگلیسی اشاره می‌کنیم و از نمونه‌های مربوط به پیش از جنگ جهانی اول و نیز قرون گذشته چشم‌پوشی می‌کنیم. دیگر این‌که می‌کوشیم از ذکر آثار کم ارزش و حتی متوسط خودداری و تنها به بهترین‌ها اشاره کنیم.

به درستی گفته‌اند که بهترین آثار ادبیات جنگ انگلیسی زبان پس از جنگ جهانی اول پدید آمد. ما نیز از همین مبدا می‌آغازیم. شاید درخشان‌ترین نامی که در این حوزه بی‌درنگ به چشم می‌آید، همینگوی باشد. همینگوی که تجربه‌ی حضور در جنگ جهانی اول، جنگ داخلی اسپانیا و جنگ جهانی دوم را نیز داشت، آثار متعددی با مضمون جنگ نوشت. «وداع با اسلحه» او گزارشی است از جنگ در ایتالیا و «ناقوس‌ها برای که به صدا در می‌آیند» رمانی درباره جنگ داخلی اسپانیا است.

گفته می‌شود «ناقوس‌ها برای که به صدا درمی‌آیند» بهترین گزارش داستانی از جنگ داخلی اسپانیاست که به زبان انگلیسی نوشته شده است. همینگوی با این‌که خود نیز در این نبردها شرکت داشته، از وسوسه نوشتن اثری تبلیغی به نفع جمهوری‌خواهان رسته و اثری پیچیده و هنری به وجود آورده است. این اثر به رغم این‌که در بحبوحه‌ی جنگ جهانی دوم منتشر شد، فقط در خود امریکا ۳۶۰۰۰۰ نسخه به فروش رفت. همینگوی همچنین در اثر دیگری به نام «ستون پنجم» به جنگ داخلی اسپانیا بر می‌گردد.

درباره جنگ داخلی اسپانیا نویسندگان انگلیسی زبان دیگری نیز آثاری آفریده‌اند که از جمله معروف‌ترین آنان می‌توان به جورج ارول و کتاب «درود بر کاتالونیا» اشاره کرد.

ارول نیز مانند همینگوی در جنگ داخلی اسپانیا شرکت داشت و این اثر او گونه‌ای خاطره‌نگاری از کاتالونیای اسپانیاست.

جان دوس پاسوس یکی از معروف‌ترین نویسندگان «نسل گمشده امریکا» در سه گانه ارزشمند خود یو.اس. ای. و نیز در رمان «سه سرباز» مضمون جنگ را به بررسی می‌گذارد. ادوارد فیتس جرالد نیز رمان «شب لطیف است» را می‌نویسد که حتی برخی منتقدین آن را مهم‌تر از «گتسبی بزرگ» شمرده‌اند. او در این اثر بهترین گزارش را از جنگ‌های معروف به «جنگ‌های سنگری» ارائه داده است. شگفت آن که او نیز به مانند استیفن کرین در جنگ حضور نداشت. گرترود استاین بانوی ادیب امریکایی که نفوذ فراوانی بر نویسندگان جدی کشورش داشت، در رمان «جنگ‌هایی که دیده‌ام»، سقوط، اشغال و آزادی فرانسه و پاریس را به تصویر می‌کشد.

هوارد فاست نیز که بیشتر به دلیل رمان «اسپارتاکوس» معروف است، رمان‌هایی از جمله «دو دره»، «همشهری تام پین»، «شکست ناپذیر»، «آخرین مرز»، «راه آزادی» و … دارد که عمدتا درباره جنگ انفصال علیه انگلستان و نیز جنگ داخلی امریکاست. همچنین رمان دیگر او «صبح آوریل» به موضوع جنگ استقلال امریکا مربوط می‌شود.

کرنلیوس رایان در رمان «روزهای بلند باد» واقعه‌ی تاریخی حمله به نورماندی را روایت می‌کند.

نورمن میلر که «برهنه‌ها و مرده‌های» او را بهترین رمان امریکایی درباره جنگ دانسته‌اند، در اثر دیگری به نام «لشکریان شب» اقدامات مخالفان جنگ ویتنام را روایت می‌کند. پس از «برهنه‌ها و مرده‌ها»، «ماده ۲۲» اثر جوزف هلر که یکی از نخستین رمان‌های پست مدرن ادبیات امریکایی است، نام و آوازه بزرگی برای خود کسب کرده است.

از دیگر نویسندگانی که به جنگ جهانی دوم پرداخته‌اند از ایروین شاو نیز می‌توان نام برد. او چندین رمان درباره این واقعه تاریخی به رشته تحریر درآورد. جان استاین بک نیز که از برندگان نوبل ادبی است، در رمان «ماه پنهان» است مقاومت مردم نروژ علیه اشغالگران آلمانی را به تصویر می‌کشد و بابت این امر نشان افتخار را از کشور نروژ دریافت می‌کند. رابرت پن وارن در رمان‌های «دست فرشتگان» (۱۹۵۵) و «صحرا» (۱۹۶۱) مضمون جنگ داخلی امریکا را برمی‌گزیند.

پرل باک نویسنده امریکایی ساکن چین چندین رمان با مضامین جنگی می‌نگارد که عمدتاً درباره چین است. در رمان «اهریمن پیر»، داستان پیرزنی روایت می‌شود که با باز کردن دریچه سد رود زرد، به جنگ اشغالگران ژاپنی می‌رود.

بل پیر در رمان «پل رودخانه کوای» به رغم نگاه جانب‌دارانه خود، گوشه‌هایی از جنگ جهانی دوم را به تصویر می‌کشد.

جان هرسی نیز که رمان مستند و تکان دهنده «هیروشیما» موجب شهرت او شد، در رمان دیگرش «دیوار ویران‌سازی» محله یهودیان به دست نازی‌ها را دستمایه‌ای برای نگارش اثری در رثای مقاومت علیه فاشیسم می‌کند.

«رنگین کمان قوه جاذبه» اثر توماس پینچون هر چند دارای صحنه‌هایی مشمئزکننده و تهوع‌آور از جنگ است – که گاه آدمی را به یاد «سدوم و گومورای پازولینی» می‌اندازد- از سوی آنتونی بورجس «خاتم الکتاب همه کتاب‌های جنگی» نام می‌گیرد.

افزون بر جورج ارول که از او نام بردیم، بسیاری نویسندگان بریتانیایی دیگر نیز در حوزه ادبیات مقاومت اثرآفرین بودند. برای نمونه «تریلوژی بالکان» اثر اولیا منینگ مهم‌ترین اثر بلند داستانی درباره جنگ از نگاه یک زن است که از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون نوشته شده است.

نویسنده زن دیگر از کشور انگلستان به نام الیزابت باون به شکل بسیار درخشانی در رمان «گرمای روز»، لندن را در زیر بمباران‌های جنگ جهانی دوم به تصویر می‌کشد. گفته می‌شود هیچ رمانی به موفقیت این رمان نتوانسته است حال و هوای جنگ‌زده لندن را ترسیم کند.

البته در رمان «حرکت گروهی» اثر هنری گرین که همزمان با آغاز جنگ نوشته می‌شود، به شکلی نمادپردازانه و غیرمستقیم فضای جنگی حاکم بر شهرهای غیرنظامی ساخته و پرداخته می‌شود.

در رمان عاشقانه «پایان یک پیوند» اثر گراهام گرین، گرچه مضمون اصلی داستان عشق است؛ اما این عشق تراژیک در لندن جنگ‌زده شکل می‌گیرد و بمباران‌های دشمن به نوعی رقم زننده داستان این اثر است. گراهام گرین در اثر دیگری به نام «امریکایی آرام» به مقاومت مردم ویتنام علیه اشغالگران می‌پردازد؛ هر چند در این رمان نیز مضامین دیگری در کنار مقاومت و پایداری علیه متجاوزان روایت می‌شود.

شون اوکیسی نیز که عضو نهضت مقاومت ایرلند بود، از جمله نویسندگانی است که فضای متفاوتی در آثار خود برمی‌گزیند. اوکیسی در اثر خود به نام «در پوست شیر» به مقاومت جدایی خواهان ایرلندی علیه انگلیسی‌ها اشاره دارد.

در ژانر ادبیات جنگ، گاه آثاری تخیلی نیز نوشته می‌شوند. از جمله برجسته‌ترین نمونه‌های این گونه آثار می‌توان از رمان «ریدلی واکر» اثر راسل هوبان که داستانی تخیلی درباره انگلستان پس از یک جنگ اتمی است و نیز از «پیرمردان در باغ وحش» نوشته انگوس ویلسون که اثری تخیلی درباره حمله اروپای متحد به انگلستان است، نام برد. گفتنی است اثر اخیر با حال و هوایی سوررئال و حتی کافکایی به جنگ فرضی اروپاییان متحد با انگلستان می‌پردازد.

فهرست ما می‌تواند ادامه یابد. اما ما برای پرهیز از به درازا کشیده شدن بحث به این نمونه‌ها اکتفا می‌کنیم با این تذکار که آن چه آمد، مشت نمونه خروار بود.

بخش اول؛ بهترین نمونه‌های روسی ادبیات جنگ

با توجه به گستردگی بحث ما – بیش و کم مانند بخش‌های دیگر پژوهش‌مان- می‌کوشیم بیشتر به نمونه‌های معاصر بپردازیم و از ادبیات کهن آلمانی چشم بپوشیم. دیگر آن‌که ما به طور کلی ادبیات جنگ‌خواهانه‌ی نازی‌ها را از بحث خود کنار گذاشته‌ایم. در این‌باره دو تذکار بایسته است. مورد آلمان، موردی ویژه است. آلمان در هر دو جنگ جهانی نقشی آغازگر و متجاوز داشت و در هر دو جنگ نیز شکست خورد. از این‌رو، روس‌ها، فرانسوی‌ها، انگلیسی‌ها و… به یمن پیروزی در جنگ دست به آفرینش «ادبیات جنگ کبیر میهنی»، «ادبیات مقاومت»، «ادبیات دفاع» و… زدند. اما آلمان نمی‌توانست دارای ادبیات جنگ به مفهوم متعارف خود باشد. زیرا هم متجاوز بود و هم شکست خورده. از این رو، آلمان دارای پدیده‌ای شد به نام «ادبیات ضدجنگ!» تذکار دوم شاید مهم‌تر نیز باشد: ادبیات ناسیونال سوسیالیستی به رغم دوازده سال عمر خود و سرمایه‌گذاری‌های فراوان نتوانست از حد تبلیغات و شعار فراتر رود و نمونه‌های باارزش و ماندگاری به ادبیات آلمانی بیفزاید. از این رو، بحث ما درباره ادبیات پس از نخستین جنگ جهانی و شامل نمونه‌های غیرفاشیستی آن خواهد بود.

پس از نخستین جنگ جهانی، فرانتس ورفل رمان مهم «چهل روز موسا داغ» را می‌نویسد. ورفل این اثر را در ۱۹۲۹ در جریان سفری به دمشق طرح‌ریزی کرد. «او که شاهد منظره دلخراش آوارگان ارمنی بود، تصمیم می‌گیرد خاطره سرنوشت حیرت‌انگیز ملت ارمنی را زنده کند. او در رمان خود به این ماجرای تاریخی می‌پردازد که چگونه گروهی از روستاییان ارمنی که در دامنه‌های کوه موسی داغ گرد هم آمده‌اند، زیر بار تبعید نمی‌روند و به بالای کوه پناه می‌برند و در آن‌جا بیش از یک ماه در برابر حملات پیاپی سپاهیان عثمانی مقاومت می‌کنند. این اثر که یکی از بهترین نمونه‌های ادبیات مقاومت است، اندکی پیش از به قدرت رسیدن نازی‌ها به چاپ می‌رسد و آدمی با خواندن آن بی‌اختیار گمان می‌کند که با گونه‌ای پیشگویی هولوکاست روبروست.»

اشتفان تسوایگ، نویسنده معروف اتریشی نیز که رمان‌ها و داستان‌های تاریخی و شرح حال‌های داستانی او مشهور است، در کتاب «لحظه‌های درخشان تاریخ فصلی را به نام فتح بیزانس» به مقاومت نافرجام شهر قسطنطنیه در برابر ارتش عثمانی اختصاص می‌دهد.

لیون فویشت وانگر پس از پایان جنگ جهانی اول نمایشنامه «اسیران جنگی» را می‌نویسد که انتشار آن تا پایان جنگ ممنوع می‌ماند، اما این اثر یکی از نخستین و به قولی نخستین اثر ادبی آلمانی است که پس از جنگ در فرانسه منتشر می‌شود. او پیش از این آواز مردگان(۱۹۱۵) را نوشته بود که آن نیز محتوایی ضدجنگ داشت. فویشت وانگر پس از گریختن از آلمان و اقامت در فرانسه، با آغاز جنگ جهانی دوم کتاب «شیطان در فرانسه» را می‌نویسد. او که همکار برتولت برشت در نوشتن نمایشنامه «سیمون ماشار» بود، با اجازه برشت رمان «سیمون» را به نگارش درمی‌آورد که آن نیز از جمله آثار ادبیات مقاومت شمرده می‌شود.

او و برتولت برشت در نمایشنامه «سیمون ماشار» داستان دخترک فقیر و ساده‌ای را حکایت می‌کنند که هنگام اشغال فرانسه به دست نازی‌ها، صدای فرشته‌ای را می‌شنود و خود را ژاندارک زمان می‌پندارد و برای رهایی فرانسه مبارزه می‌کند.

البته برشت در خلق ادبیات مقاومت بسیار فعال‌تر از همکار خود است. برشت در آثار دیگری نیز این مضمون را ادامه می‌دهد و می‌پروراند. از جمله او در «تفنگ‌های خانم کارار» به ماجرای زنی می‌پردازد که شوهرش در جنگ علیه فاشیست‌های اسپانیا کشته شده و او نیز پس از کشته شدن یکی از فرزندانش وارد پیکار مخفیانه علیه فاشیست‌ها می‌شود. این‌جاست که آدم یاد داستان «مادر» اثر ماکسیم گورکی می‌افتد. گفتنی است برشت همین رمان را نیز برای نمایش بازنویسی می‌کند.

اما مهم‌ترین نویسنده جنگ ادبیات آلمانی را می‌باید «اریش ماریا رمارک» دانست. گفته می‌شود رمان او در «جبهه غرب خبری نیست» که درباره جنگ جهانی اول نوشته شده و حاصل حضور نویسنده در جنگ بوده، بهترین رمان جنگی ادبیات آلمان است. ماریا رماک افزون بر این اثرش که بسیار مستند و گزارشی است، خالق آثاری نیز درباره جنگ است. برای نمونه او در «آخرین ایستگاه»، «طاق نصرت»، «شب لیسبون»، «وقتی برای زندگی وقتی برای مرگ» و بسیاری دیگر از رمان‌هایش مستقیم و غیرمستقیم به جنگ و تأثیرات آن پرداخته است.

او در آثارش پدیده‌های پشت جبهه را نیز به استادی ترسیم می‌کند: بمباران شهرها، مخفی شدن سربازان فراری برای گریز از دست دژبانان آلمانی، زندگی بی‌خانمانی و آوارگی، زندگی مخفیانه یهودیان و مخالفان نازیسم در شهرهای اشغالی، گرسنگی و قحطی در این شهرها و …

آنا زگرس نیز که اساسا نویسنده‌ای سیاست‌گرا بود، در آثاری همچون «هفتمین صلیب»، «خرابکاران»، «مرده‌ها جوان می‌مانند»، «همرزمان»، «تصمیم»، «اعتماد» و … به مضمون مبارزه علیه فاشیسم می‌پردازد. به نوع دیگری، مانس اشپربر در آثاری چون «قطره اشکی در اقیانوس» چنین دغدغه‌ای را هدف نگارش خود قرار می‌دهد.

پتر وایس که تحت تأثیر برشت بود، در آثار خود از مقاومت و مبارزه مردم روسیه، آلمان، ویتنام، آنگولا و … در برابر متجاوزان به آزادی سخن می‌گوید. هورست بینک نیز که کتاب «سلول» او معروف است، همکار و شاگرد برشت بود که این یک به دلایل سیاسی در حکومت استالین دستگیر شد و چند سالی را در اردوگاه‌های کار اجباری استالینی گذراند و آثارش را بیشتر به وصف زندگی در اسارت اختصاص داد. نمونه‌ای مشابه با تجربه هورست بینک را در کتاب «فرار از سیبری» اثر «یوزف مارتین باوئر» می‌توان دید که به شرح زندگی واقعی یکی از اسرای آلمانی در سیبری می‌پردازد که سرانجام موفق به فرار از شوروی می‌شود.

مانفرد گریگور در رمان «شهر بی‌ترحم» به آلمان اشغال شده توسط نیروهای متفقین می‌پردازد و دشواری‌های حاصل از حضور نظامیان بیگانه در شهرهای آلمانی را مضمون اثر خود قرار می‌دهد. یادداشت‌های آن فرانک، دختر جوان یهودی که در اردوگاه‌های هیتلری کشته شد، بدل به اثری ادبی می‌شود. «خاطرات یک دختر جوان» در واقع خاطرات آن فرانک است که در هلند اشغالی چند سال را به همراه چند خانواده یهودی در آپارتمانی مخفیانه زندگی کردند. یورگ بکر نیز در «یعقوب کاذب» و «یوزف روت» در «ایوب» به دشواری‌های زندگی یهودیان در شهرهای تحت حکمرانی نازی‌ها اشاره کرده‌اند.

نویسندگان دیگری نیز فضای شهرهای آلمانی درگیر جنگ را به تصویر کشیده‌اند، از جمله کته رشایس در «لنا»، ماجرای «جنگ و داستان ده ما»، «گرترود کلوگه» در «شجاعت‌های از دست رفته»، هانس ولفگانگ کخ در «می‌توان فراموش کرد؟»

اگر بخواهیم به سرانجامی برسیم، ناچاریم از فهرست بلندبالای نویسندگان جنگ آلمان تنها به چند نمونه معروف‌تر اکتفا کنیم.

توماس مان برجسته‌ترین نویسنده نسل پیش از جنگ دوم، پس از جنگ در رمان‌های «دکتر فاوست» و «اعترافات فلیکس کرول شیاد» داستان فروپاشی آلمان را همراه با هیتلر به صورت تمثیلی حکایت می‌کند.

هاینریش بل معروف‌ترین نویسنده پس از جنگ جهانی دوم آلمان بود که توانست آوازه‌اش را حتا از توماس مان نیز فراتر برد، گرچه این به معنای برتری ادبی او بر توماس مان نیست.

بل که در سال‌های ۴۵-۱۹۳۹ در مقام سربازی ساده در جبهه‌های جنگ شرکت کرده بود، تجربیاتی از سر گذراند که از او یک ضدجنگ ساخت. نخستین رمان هاینریش بل به نام «قطار سر وقت» رسید؛ که نخستین اعتراض ادبی او به جنگ بود. این اثر و «بیرون پشت در» اثر ولفگانگ بورشرت را نخستین آثار آلمان پس از جنگ دانسته‌اند. به هر حال، آثار بل را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱- آثار مربوط به جنگ که شامل رمان‌هایی مانند «قطار سروقت رسید، آدم تو کجا بودی؟»، «سیمای زنی در میان جمع» و … است.

۲- آثار مربوط به پیامدهای جنگ مانند «کلمه‌ای هم نگفت»، «خانه بی‌سرپرست»، «نان آن سال‌ها» و …

۳- نقد اجتماعی از جامعه معاصر آلمان مانند «آبروی از دست رفته کاترینا بلوم»، «عقاید یک دلقک» و …

گرچه شهرت بل بیشتر به سبب آثار دسته سوم و تاحدودی گروه دوم اوست، اما او بیشتر در آثار نخستین خود به جنگ می پردازد.

پیش از هاینریش بل، نویسنده دیگری به نام ولفگانگ بورشرت به جنگ پرداخته بود. بورشرت هر چند نویسنده توانایی بود، اما مرگ زودرس او را مهلت نداد تا هاینریش بل را جلو زند. بورشرت هجده ساله بود که جنگ شروع شد. او را راهی جبهه کردند، دو بار به سختی مجروح شد، دو بار از سوی نازی‌ها به دلیل اظهارات ضدحکومتی دستگیر و به اعدام محکوم شد و هر دو بار پس از ماه‌ها انتظار برای مرگ، محکومیتش به نبرد در خط مقدم جبهه تغییر یافت. او مزه اسارت را نیز چشید و سرانجام به شدت بیمار شد. وقتی پس از پایان اسارت به خرابه‌های زادگاهش بازگشت، چنان از لحاظ جسمی و روحی خرد شده بود که دو سال بیشتر زنده نماند. او بیشترین آثارش را در همان دو سال نوشت و در ۲۶ سالگی درگذشت. اما در همین دو سال، او بهترین داستان‌نویس جنگ و پرچمدار ادبیات جدید آلمانی شناخته شد. برای نمونه هاینریش بل داستان «نان» او را الگوی داستان کوتاه آلمان پس از جنگ دانسته است. تنها نمایشنامه او به نام «بیرون پشت در» نیز مانند داستان‌های کوتاهش به جنگ می‌پردازد.

پس از بورشرت باید یادی از الیزابت لانگگسر نیز به میان آوریم. لانگگسر با ارزش‌ترین داستان‌نویس زن ادبیات آلمانی پس از جنگ و به همراه بورشرت و بل از بنیانگذاران داستان نو در آلمان است. او نیز به مانند بورشرت بر اثر صدمه‌های ناشی از جنگ بسیار زود روی در خاک کشید. او تنها پنج سال پس از جنگ زنده ماند. لانگگسر به سبب نیمه یهودی بودنش نه تنها ممنوع القلم شد، بلکه به شدت مورد آزار قرار گرفت و دخترش نیز سر از کوره‌های آدم سوزی درآورد. او که سبک جدیدی در ساختار روایی رمان آفرید، به مذهب پرداخت و با نثری دشوار و دیریاب به بحران‌های معنوی زمان پس از جنگ نیز اشاره کرد.

اما این گونتر گراس است که پس از هاینریش بل، وارث تاج و تخت ادبیات آلمانی شمرده می‌شود. گراس که با رمان «طبل حلبی» خود الگویی برای ادبیات آلمانی به شمار می‌رفت، از سربازان دوره جنگ بود که تجربه اسارت را نیز یدک می‌کشید. گراس که شخصیتی سیاسی و جنجالی داشت – و دارد – در آثار خود نه تنها به نقد قدرت پرداخته، بلکه خوانندگان را نیز به مقابله و پایداری علیه آن فراخوانده است. در آثاری از او همچون «موش و گربه»، «گام معلق خرچنگ»، «آوای وزغ»، «موش صحرایی»، «پهنه فراخ»، «قرن من» و … کمابیش به پدیده جنگ برمی‌خوریم.

پس از گونتر گراس بی‌شک نامدارترین نویسنده آلمانی زبان زیگفرید لنتس است. زیگفرید لنتس که با رمان «ساعت درس آلمانی» به اوج رسید(و در آن می‌توان مضمون مورد نظر ما را نیز یافت) در اصل با داستان‌های کوتاهش شهره است.

مارتین والزر نویسنده همدوره لنتس، در «قوی سیاه» نشان می‌دهد که چگونه یک نسل می‌باید تاوان بی تعهدی و عدم ایثار پدران خود را پس دهد.

هانس ماگنوس انتسنزبرگر نیز هر چند بیشتر به عنوان شاعر شناخته شده است، اما صاحب آثاری داستانی نیز شمرده می‌شود.

اما اگر بخواهیم به داستان‌نویسان مهم نیز بپردازیم، پس از بورشرت و آنانی که نام بردیم، می‌باید از هانس بندر بنویسیم. او که متولد ۱۹۱۹ است، در جنگ جهانی دوم شرکت داشت و بسیاری از داستان‌هایش درباره این جنگ شمرده می‌شود.

لوئیزه رینزر نیز که مدتی به زندان نازی‌ها افتاد، از داستان نویسانی است که در داستان‌هایش به فجایع جنگ پرداخته است.

گرترود کلوگه در رمان «شجاعت‌های فراموش شده» با شیوه‌ای مدرن به ستمگری‌های نازی‌ها و پایداری و مقاومت قربانیان آنان می‌پردازد. او نیز مانند آرتور کوستلر، پل سزان، مانس اشپربر و … جزو نویسندگانی بود که به جریان سیاسی چپ وفادار بودند، اما دریافتند که به آرمان‌های آنان خیانت شده است. ده گانه‌های کلوگه به نوعی نقد تاریخ اجتماعی آلمان است.

نویسندگان کم نام تری نیز به جنگ دوران نازیسم پرداختند، ازجمله هانس ولفگانگ کخ با رمان «می‌توان فراموش کرد؟»، کته رشایس با رمان «لنا و ماجرای جنگ و داستان ده ما»، «تئودور پلی ئیر» با آثارش درباره بازداشت‌گاه‌های نازی‌ها، و نویسندگانی دیگر همچون ورنر برگنروئن، گرترود فون له فورت، ادتسارد شاپر، شتفان آندرس، آلبرت گس، کورت توخلسکی، یوهانس بوبرفسکی، اینگبورگ باخمان، هاینار کیپفارت، ولفگانگ هیلدزهایمر، هوبرت فیشته، الیاس کانتی، ولف دیتریش شنوره، ارنست شابل، هانس مایری، یوهانس ر. بشر، کریستا ولف و بسیاری دیگر آثاری نگاشتند که در آن‌ها به جنگ از زاویه‌های گوناگون اشاره شده بود. گویی فاجعه جنگ و جنایات نازی‌ها و تشریک مساعی اغلب آلمانی‌ها منجر به ایجاد گونه‌ای عذاب وجدان در نویسندگان آلمانی شده بود که حاصل آن پرداختن اغلب آنان به موضوع جنگ بود. بیهوده نیست که در بسیاری از آثار ضد جنگ ادبیات آلمانی، داستان از نگاه یک کودک نقل می‌شود (گربه سرخ اثر لوئیزه رینزر، ساعت درس آلمانی اثر زیگفرید لنتس، موش‌های صحرایی هم شب‌ها می‌خوابند اثر ولفگانگ بورشرت، آیا می‌توان فراموش کرد اثر هانس کخ، طلب بخشش نوشته‌ی هانس بندر و …) گویی این کودک، آلمان جدید است؛ آلمانی برکنار از جنایات نازی‌ها و همچون یک کودک، معصوم و صرفاً شاهد. خودآگاه یا ناخودآگاه نویسندگان آلمانی با این گزینش کوشیده‌اند از فجایع جنگ اعلام تبری بجویند. به هر حال، رواج مضمون جنگ در ادبیات آلمانی تا آن‌جاست که حتا نویسندگان جدید و جنگ ندیده و جالب‌تر از آن، نویسندگان آلمانی زبان غیرآلمانی هم از وسوسه پرداختن به مضمون جنگ برکنار نیستند. برای نمونه از آخرین مثال‌های این مورد می‌توان به «منشی حافظه»‌(۲۰۰۵) آخرین رمان حمید صدر، نویسنده ایرانی الاصل اشاره کرد که به توصیف شهر وین در دوره جنگ جهانی دوم پرداخته است.

زبان بزرگ‌ترین، پیچیده‌ترین و کارآمدترین ابزار ارتباطی آدمی است. روزنه‌ای برای گریز از تنهایی، بستری برای پیدایش مدنیت و برترین دست‌آورد فرهنگی نوع بشر… تاریخ تمدن و ظهور فرهنگ‌ها حاصل ارتباطات انسانی است که در بستر شکل گرفته‌اند. ارتباط با دیگر مردمان، ارتباط با جهان ماوراء الطبیعه و ارتباط با خود. چنین است که تجارت، فلسفه، اقتصاد، پزشکی و ادبیات پدید می‌آیند، این گونه است که اهرام ثلاثه در آسمان افراشته می‌شوند. انسان با زبان قدرت‌مند می‌شود، با کلمات فکر می‌کند و جهان را دوباره می‌سازد.

از سوی دیگر زبان خود بستری برای خلق دیگر گفتمان‌ها، خرده زبان‌ها و ابزارهای ارتباطی ساده‌تر است. مثلا زبان ریاضیات، علامت‌های رمزی و جادویی، زبان علایم راهنمایی و رانندگی، گفتمان فلسفه، زبان رایانه و زبان ادبیات. همه‌ی این‌ها دستگاهای زبانی هستند که علایم و کد‌های معنی‌دار آن‌ها در چهارچوب قراردادی خاص معنی می‌شوند. مثلا ما می‌دانیم «+» در زبان ریاضیات علامت جمع است، «دیالکتیک» در گفتمان فلسفی هگل شکلی از تضادهای مولد حرکت در هستی است، و مثلت قرمز در دستور زبان علائم راهنمایی و رانندگی، نشانه‌ی خطر است. تمامی این‌ها زبان‌هایی هستند که کارکرد ذاتی‌شان برقراری ارتباط در محدوده‌ی قرار داد و دستگاه نشانه‌شناختی خاص خود است.

ادبیات نیز یکی از این زبان‌ها است. زبانی برای بازشناسایی مکرر هستی، روزنه‌ای برای نگریستن به خود و گسترش تجربه‌های زیستی و معنوی انسان. ما با غزلی از مولانا شوری عاشقانه را تجربه می‌کنیم، با رمانی از فرانتس کافکا به پیچیدگی و چند لایگی‌های زندگی می‌نگریم و شاید با داستانی که در آینده خلق خواهد شد بخش فراموش شده‌ای از هستی خود را دوباره کشف کنیم. ادبیات، زبانی برای سخن گفتن با خود و بیان آن ساخت‌هایی از هستی است که به سادگی قادر به تشریح آن نیستیم. دستور زبانی که بر اساس الگوهای ارتباطی بنیادین و کلی زبان ساخته می‌شود و ماده‌ی اولیه‌ی آن کلمه است. یعنی همان ماده‌ای که زبان از آن خلق می‌شود.

بدین ترتیب می‌توان گفت متون ادبی هر چند که با کلمات خلق می‌شود اما نشانه‌های آن به مدلول‌هایی فراتر از معنای لغت‌نامه‌ای کلمات دلالت دارند. معنی و تأثیر ادبی با علامت‌ها و نشانه‌هایی بیان می‌شود که در گفتمان و دستگاه نشانه‌شناختی ادبیات قابل دریافت است. چنین است که تأثیر و کارکرد یک متن فلسفی با غزلی عاشقانه متفاوت است و تجربه‌ی خواندن یک رمان، کیفیتی متمایز با با حل کردن یک مسأله‌ی ریاضی دارد. با نگاهی جزیی‌تر، زبان کلی ادبیات خود به زیر شاخه‌های گوناگونی تقسیم می‌شود که در قالب گونه‌های ادبی تعریف می‌شود. مثلا خواندن شعری از حافط با داستانی از ریموند کارور، به دلیل ساختارهای زبانی متفاوتی که دارند، رویکردهای متفاوتی را نیز می‌طلبد.

در این میان خوانندگانی از مائده‌های ادبی لذت بیش‌تری می‌برند که بهتر قادر به خواندن دستگاه نشانه‌شناختی متون ادبی باشند و مسلما نویسندگانی می‌توانند بر اورنگ امپراتوری زیبایی و هنر جلوس کنند که این زبان را رام خود کنند. در این‌جا برای شناختن دستور زبان ادبی «ارنست همینگوی» و لذت بردن بیش‌تر از جهان داستانی او بند آغازین رمان «وداع با اسلحه» را از منظر نشانه‌شناختی و شیوه‌ی نضج‌گیری معنا در آن، بررسی می‌کنیم:

«آخرهای تابستان آن سال، ما در خانه‌ای، در یک دهکده زندگی می‌کردیم که در برابرش رودخانه و دشت و بعد کوه قرار داشت. در بستر رودخانه ریگ‌ها و پاره سنگ‌ها، زیر آفتاب، خشک و سفید بود. آب زلال بود و نرم حرکت می‌کرد و در جاهایی که مجرا عمیق بود رنگ آبی داشت. نظامی‌ها از کنار رودخانه در جاده می‌گذشتند و گردهایی که بلند می‌کردند روی برگ‌های درخت‌ها می‌نشست. تنه‌ی درخت‌ها هم گرد و خاکی بود، آن سال برگ‌ها زود شروع به ریختن کرد و ما می‌دیدیم که قشون در طول جاده حرکت می‌کرد و گرد و خاک برمی‌خاست و برگ‌ها با وزش نسیم می‌ریخت و سربازها می‌رفتند و پشت سرشان جاده لخت و سفید بر جا می‌مان و فقط برگ روی جاده به چشم می‌خورد.»
ترجمه: نجف دریابندری

در این بند، آن‌چه در ظاهر دیده می‌شود توصیف ساده و عینی بخش کوچکی از پشت جبهه‌ی جنگ است. کلبه‌ای در کنار رودخانه و جاده که سربازان از آن‌جا به سوی میدان نبرد می‌روند. اما در پس این جملات ساده، ارتباطات ظریف بسیاری نفهته است که نظامی ارگانیک را می‌سازند و ارزش معنایی واژگان را افزایش می‌دهند، کلماتی که فراتر از معنای لغت‌نامه‌ای خود ارزشی نشانه‌شناختی می‌یابند و تأثیری بی‌اختیار و زیر پوستی در خواننده بر جای می‌گذارند.

آشکارترین ارتباط، تضاد میان خشونت جنگ و آرامش طبیعت است. تضادی آشکار و شدید که کیفیت ماهوی هر بخش را تشدید می‌کند. اما نکته‌ی مهم در جمله بلند پایانی است. در این جمله طولانی دو بار از فرو ریختن برگ‌ها و عبور سربازها یاد می‌شود. عبور سربازان از جاده گرد و خاکی روی برگ‌ها می‌نشاند و با رفتن آن‌ها برگ‌ها فرو می‌ریزند و جاده‌ی خالی را می‌پوشانند. ارتباط این دو نشانه چه معنایی می‌تواند داشته باشند؟ سربازهایی که می‌روند و برگ‌هایی که پشت سرشان فرو می‌ریزد. ترکیب این دو نشانه به نوعی مرگ و فروریختن سربازان را در میدان جنگ تداعی می‌کند. این جاده که به سوی میدان جنگ می‌رود، راهی بی‌بازگشت است. اما ما فقط رفتن سربازان و فرو ریختن برگ‌ها را می‌بینیم، گویی آن‌ها به سوی سرنوشتی محتوم می‌روند که در آن مرگی مسلم و ناگزیر انتظارشان را می‌کشد.

همینگوی با خون سردی و بدون خرج کردن احساسات غلیظی که خواننده‌ی امروزی را دلزده می‌کند، حرفی بسیار کلیشه‌ای را با زبان نشانه‌ها بیان می‌کند. همینگوی نویسنده‌ای زیرک است که قدرت‌های زبان ادبیات را می‌شناسد و به جای آن که خود شروع به حرف زدن کند، اجازه می‌دهد نشانه‌های داستانی‌اش با جان و ناخودآگاه خواننده‌اش سخن بگویند. حال این ما هستیم و جهان یک متن رو در روی‌مان گشوده است. نخست ارتباط رفتن سربازان و فرو ریختن برگ‌های خاک‌آلود را می‌بینیم. سپس شاید شکل جاده نظرمان را جلب کند، جاده‌ای که «لخت» و «سفید» توصیف می‌شود و به طور پنهان و غیرمستقیم تداعی کننده جسد است. سپس به یاد می‌آوریم که سنگ‌های میان رودخانه نیز خشک و سفید بودند. چه ارتباطی میان این سنگ‌ها و تصویر جسدوار جاده وجود دارد؟ چه رابطه‌ای میان جاده و رودخانه وجود دارد؟ جاده‌ای که به سوی جبهه‌ی مرگ می‌رود و رودخانه‌ای که از کوه‌های جنگلی سرچشمه می‌گیرد و در امتداد مسیر جاده جریان می‌یابد. نویسنده چرا این خشونت پنهان را با برجسته کردن عناصر طبیعی نشان می‌دهد؟ چه نسبتی میان آن خشونت و این آرامش وجود دارد؟ آیا این مرگی است که از دل آرامش بیرون آمده یا خشونتی است که سرانجام با مرگ در دل طبیعت به آرامش می‌رسد؟ و آیا این می‌تواند دو معنای توأمان باشد؟

ادبیات باز آفرینی دوباره‌ی هستی برای استمرار انکشاف و بازشناسی جهانی است که زندگی روزمره به طور پیوسته در حال عادی کردن آن است. ادبیات با تداعی‌ها و دلالت‌های غیرمستقیم خود با ما سخن می‌گوید، چنان که همینگوی در این بند بدون آن که یک کلمه درباره‌ی وحشت جنگ و هجوم مرگ سخنرانی کرده باشد، فقط با به کارگیری عناصری از طبیعت این معناها را با شدتی دو چندان در جان‌مان برمی‌انگیزد. همینگوی قدرت‌های زبان را می‌شناسد و با این شناخت ما را به نقطه‌ی حساسی که قلب معنا در آن می‌تپد می‌برد و اجازه می‌دهد با لمس بی واسطه‌ی هستی به کشف دوباره‌ی آن بپردازیم.

پیش‌درآمد:

یکی از گونه‌ها یا به اصطلاح ژانرهای مهم ادبی در هر کشور، ادبیات جنگ آن کشور است. ملل گوناگونی که تاریخ آن‌ها به پدیده‌ی جنگ نیز مبتلا بوده، به آفرینش ادبیاتی در این‌باره دست زدند که به فراخور نقش و موضع‌گیری که در جنگ داشتند به عناوین متفاوتی شناخته شد: ادبیات دفاع کبیر میهنی (روسیه)، ادبیات مقاومت (فرانسه)، ادبیات جنگی (ایالات متحده)، ادبیات ضد جنگی (آلمان پس از جنگ)، ادبیات دفاع مقدس و یا پایداری (ایران) و…

به رغم رویکردهای متفاوتی که کشورهای درگیر جنگ نسبت به این پدیده داشتند، پژوهش حاضر می‌کوشد گزارشی از موفق‌ترین آثار مربوط به جنگ در ادبیات مغرب‌زمین و ایران به دست دهد.

می‌دانیم که مضمون جنگ، قدمتی به اندازه‌ی کهن‌ترین اثر مکتوب و شناخته شده ادبیات غرب یعنی منظومه حماسی ایلیاد دارد. و مگر نه این است که بخش عمده‌ای از ایلیاد به نبرد ترواییان و یونانیان می‌پردازد؟ و باز شگفت این‌که بزرگ‌ترین رمان تاریخ ادبیات غرب یعنی جنگ و صلح تولستوی نیز بر مدار این مضمون می‌گردد: «‌جنگ!»

با تأمل در این دو نمونه می‌توان بی‌هیچ پژوهش دیگری حدس زد که صرفاً نام بردن از آثاری با مضمون جنگ حجمی برابر با یک دایرهٔ‌المعارف را می‌طلبد. برای حل این دشواری ناچاریم نخست محدوده‌ی پژوهش خود را در این بخش صرفاً به ادبیات داستانی مغرب‌زمین و آن نیز کشورها و زبان‌های اصلی این حوزه تمدنی به‌ویژه آثار نویسندگان انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و روسی‌زبان که بیش از دیگر غربیان، تاریخشان به جنگ گذشته است، اختصاص دهیم؛ دیگر این که بیشتر به معرفی برگزیده‌ی آثار ادبیات جنگ جهان بسنده کنیم و نقد و تفسیر را به مقالات دیگر حوالت دهیم. همچنین برای پرهیز از اطناب بحث، صرفاً به برجسته‌ترین آثاری که مضمون اصلی خود را به پدیده جنگ اختصاص داده‌اند، خواهیم پرداخت.

امید این که گزارش حاضر در حکم گونه‌ای کتاب‌شناسی توصیفی ادبیات جنگ به کار خوانندگان و پژوهشگران این حوزه بیاید.

۱- سیری در بهترین نمونه‌های روسی ادبیات جنگ

تاریخ ادبیات جنگی روسیه کمابیش عمری برابر با تاریخ ادبیات این کشور دارد. می‌دانیم که منظومه‌ی حماسی ایگور که متعلق به سده‌ی ۱۴ میلادی و جزو نخستین آثار ادبی شناخته شده روسیه است و نیز پس از آن آثاری چون «زادونشچینا» یا «قصه نبرد با مامای» آثاری با مضمون جنگی _ حماسی بودند.

بسیاری نویسندگان بعدی روس مانند لامانوسوف (در تامیرا و سلیم) و درژاوین (در پوژارسکی یا آزادسازی مسکو) نیز به مضمون نبرد روس ها و تاتارها پرداختند.

بسیاری از این آثار در دوره‌ی خود بسیار معروف بودند مثلاً «یوری میلوسلافسکی» اثر زاگوسکین به رواج ملی‌گرایی و میهن‌پرستی در روسیه دامن زد و تنها اثری از این نویسنده بود که در دوره شوروی نیز اجازه چاپ داشت. همین امر تا حدودی درباره‌ی لاژچنیدکوف و رمان «قصر یخ» او مصداق دارد. این اثر در کنار «دختر سروان» اثر پوشکین و «تاراس بولبا» اثر گوگول جزو بهترین رمان‌های جنگی دهه‌ی ۱۸۳۰ روسیه به شمار می‌روند، برهه‌ای که به دلیل حمله ناپلئون به روسیه، موجب افزایش روح ملی‌گرایی و رواج مضامین جنگی در ادبیات روسیه شد.

گفتنی است که کتاب میخائیل زاگوسکین یعنی «یوری میلوسلافسکی» که از آن یاد کردیم، در ۱۶۱۲ غوغایی در ادبیات روسی به پا کرد و در پی آن گوگول «تاراس بولبا» و پوشکین «دختر سروان» را نوشت و لرمانتف رمان ناتمام خود «وادیم» و الکسی کانستانتینویچ تالستوی «پرنس سربریانی» را به رشته‌ی تحریر درآورد. در پی همین امر، فسیوولود میخایلوویچ گارشین داستان‌هایی نظامی از جمله «چهار روز» را نوشت که با آثار جنگی تالستوی مقایسه شده است.

جالب این‌جاست که همین آثار نیز به نوبه خود موجب چاپ آثار مشابه دیگری شدند. از جمله «تاراس بولبا»ی گوگول ایده بخش اثر جنگی «مرگ پالیوورا» نوشته خلیبینیوکف شد.

با این حال، پرآوازه‌ترین رمان جنگی تاریخ ادبیات روسیه و بلکه تاریخ ادبیات جهان یعنی «جنگ و صلح» اثر لف تالستوی اندکی بعد نوشته شد. هر چند در این گزارش ما به ناچار از پرداختن به تک‌تک آثار چشم‌پوشی کرده‌ایم، جایگاه ویژه «جنگ و صلح» بر آن می‌داردمان که درباره‌ی این یک رمان به تفصیل بیشتری سخن بگوییم.

این اثر در مدت پنج سال، یعنی ۱۸۶۳ تا ۱۸۶۹ به نگارش درآمد و تالستوی این رمان قطور دوهزار صفحه‌ای را هفت‌بار بازنویسی کرد. این رمان درباره جنگ سال ۱۸۱۲ است که روس‌ها به آن لقب جنگ کبیر میهنی داده‌اند.

بخش مهمی از این رمان به مقاومت مردم مسکو علیه لشکر ناپلئون می‌پردازد و در بخش‌های دیگر از شهرهای اسمولنسک و بارادینو و پایداری‌شان علیه فرانسویان نیز سخن گفته می‌شود.

تالستوی که خود در قفقاز جنگیده بود و در دفاع از سواستاپول با پدیده‌ی جنگ آشنا بود، با جمع‌آوری هزاران سند و مدرک و گفتگو با بازماندگان جنگ ۱۸۱۲ بهترین رمان جنگی تاریخ ادبیات را نوشت. عظمت جنگ و صلح چنان است که ما نه در این مقاله و نه حتی در مقالات مستقل و بلکه در کتابی جداگانه نیز نخواهیم توانست، حق مطلب را درباره‌اش ادا کنیم. از این رو صرفا به این اشاره بسنده می‌کنیم و نقد و بررسی این اثر و اصولا دیگر آثار را به مقالات دیگر وا می‌گذاریم. غرض و هدف در این پژوهش صرفا معرفی و بازشماری است و نه نقد تا گزارش‌مان به اطناب نینجامد و سامانی به خود بگیرد.

به هر حال، الگوی جنگ و صلح چنان برجسته بود که بعدها به هنگام جنگ جهانی دوم بسیاری از نویسندگان روس کوشیدند اثری مشابه آن بیافرینند و به کمک آن مردم روس را علیه اشغالگران نازی تهییج کنند.

ما در ادامه گزارشمان یادی از این کوشش‌ها خواهیم کرد، اما به هر حال همین‌جا خاطرنشان می‌کنیم که هیچ کدام از این کوشش‌ها حتی «دن آرام» یا «گذر از جنگ‌ها» یا «گارد جوان» و… نتوانستند به پای جنگ و صلح برسند.

علل توفیق خاص تالستوی و نیز ناکامی نسبی نویسندگان روس پس از او در این باره متعدد است. در درجه‌ی نخست، علت باز می‌گردد به نبوغ ادبی خاص تالستوی؛ او غولی از غول‌های ادبیات جهان بود که تکرارناپذیرند. دوم این‌که تالستوی پیش از جنگ و صلح در کتاب دیگرش به نام «داستان‌های سواستاپول» نوشتن درباره‌ی پدیده‌ی جنگ را تجربه کرده بود. سوم این‌که تالستوی جدای از قدرت نبوغ و تخیل خود تجربه‌ی جنگی داشت.

او در دفاع از سواستاپول که نزدیک به یک سال در محاصره نیروهای انگلیسی، فرانسوی و عثمانی بود شرکت داشت و در دفاع از این شهر مدال شجاعت نیز گرفته بود. تالستوی شاهد صحنه‌های تأثیرگذار و هولناکی از جنگ و مرگ و درد و رنج و مقاومت و پایداری و شجاعت و فداکاری در نبرد سواستاپول بود.

از آن گذشته، تالستوی در مقام نویسنده‌ای رئالیست به تحقیقی دقیق درباره نبرد سال ۱۸۱۲ پرداخته بود. سرانجام واپسین دلیل را می‌باید در قید و بندهایی دانست که نویسندگان اتحاد جماهیر شوروی در آن گرفتار بودند. ما در این پژوهش، درباره‌ی آسیب‌شناسی ادبیات جنگی و نیز آسیب‌شناسی ادبیات جنگ شوروی به ذکر این اکتفا می‌کنیم که تحمیل‌های ایدئولوژیک، رواج ادبیات سفارشی و شعاری، قید و بندهای سیاسی، سانسور شدید و نظارت حزب و حاکمان بر ادبیات و… موجب شد تا ادبیات روسیه دیگر نتواند نویسندگانی در سطح تالستوی و چخوف و داستایفسکی بپروراند.

به همین دلیل ما از نمونه‌های روسی به سرعت گذر خواهیم کرد.

اگر براساس تقدم تاریخی، گزارش خود را ادامه دهیم، پس از تالستوی _ از آن‌جا که نویسندگان مهمی چون چخوف و داستایفسکی به مضمون جنگ نپرداختند _ می‌باید از گورکی نام ببریم. گورکی با این‌که چندین اثر و به‌ویژه نمایش‌نامه نوشت که بیش و کم مضمون جنگ نیز در آن‌ها به چشم می‌خورد، به سبب دغدغه‌های ایدئولوژیکی خود نتوانست اثر درخشانی در این حوزه خلق کند.

دیگر نویسندگان هم نسل او گاه با نگاهی منفی به پدیده جنگ پرداخته‌اند. برای نمونه، لئانید نیکالایویچ آندرییف داستان ضدجنگی «خنده سرخ» (۱۹۰۵) و «زامیاتین فردا» (۱۹۱۸) را نوشت. آلکسی ریمیزوف نیز در «آوارهای شهر» و «شبح»، فضای جنگ‌زده پتروگراد را به خوبی به تصویر کشید. میخاییل بولگاکف خالق رمان مشهور مرشد و مارگاریتا در برخی آثارش مانند «گارد سفید» علیه بی‌رحمی جنگ داخلی قلم زد.

منتقدان بیش و کم بر این باورند که نخستین اثر ارزشمندی که پس از انقلاب اکتبر خلق شد «سواره نظام سرخ» اثر ایساک بابل است که به جنگ ۱۹۲۰ روسیه و لهستان مربوط می‌شود. نویسنده در این اثر جنگ را از زاویه دید یک روشن‌فکر یهودی روایت می‌کند. اما بابل بعدها دستگیر و روانه گولاک می‌شود و در همان‌جا به قتل می‌رسد و هیچ‌گاه آشکار نمی‌شود، آیا در میان دست‌نوشته‌های او که به دست سازمان امنیت شوروی نابود شد، آثار مشابهی نیز وجود داشت یا نه؟

منتقدان داخل شوروی به جای کسی مانند بابل، ترجیح دادند الکسی نیکالایویچ تالستوی را بهترین نویسنده و رمان مطول او به نام گذر از رنج‌ها را نخستین اثر مهم پس از انقلاب بدانند. آلکسی تالستوی برای نگارش این رمان برنده جایزه استالین شد و مرگ او را در اتحاد جماهیر شوروی ضایعه‌ای در حد مرگ گورکی تلقی کردند. اما حقیقت آن است که اکنون پس از فروپاشی شوروی ارزش و اعتبار «گذر از رنج‌ها» به سبب شعارپردازی‌های کمونیستی‌اش تاحدود فراوانی خدشه‌دار شده است.

ایلیا ارنبورگ دیگر نامی است که معمولاً در حوزه ادبیات جنگ از او نام می‌برند. او «سقوط پاریس و توفان» را درباره‌ی وقایع جنگ جهانی دوم می‌نویسد. همزمان با او کنستانتین فدین رمان جنگی «خرمن آتش» را خلق می‌کند.

پیوتر کراسنف نویسنده مهاجر و ژنرال ارتش تزاری بود و نقش برجسته‌ای در ارتش سفید در جنگ داخلی علیه بلشویک‌ها داشت. او در دهه‌ی ۱۹۲۰ رمان‌های متعددی منتشر کرد که به سقوط رژیم تزاری و موفقیت بلشویک‌ها مربوط می‌شد. در میان این رمان‌ها نخستین‌شان «از عقاب دو سر به پرچم سرخ» (۱۹۲۲-۱۹۲۱) که در برلین به چاپ رسید، با استقبال فراوان روبه‌رو و به زبان‌های گوناگون اروپایی ترجمه شد.

فسیوولود ایوانوف تریلوژی «قطار جنگی شماره ۱۴- ۶۹»، «پارتیزان‌ها» و «بادهای رنگی» را درباره‌ی جنگ داخلی می‌نویسد. این نویسنده پس از ۱۹۳۰ خود را با محدودیت‌های رئالیسم سوسیالیستی سازگار می‌کند و آثار کم‌ارزش‌تری مانند «در میدان نبرد با رودینو در زمان تسخیر برلین» درباره‌ی جنگ جهانی دوم به نگارش درمی‌آورد.

نویسندگان هم‌دوره‌ی او نکیلای تیخونوف «اسب‌های نظامی» (۱۹۲۷)، والنتین کاتایف «فرزند هنگ» (۱۹۴۵) و لئانید لئونوف «تصرف ولیکوشومسک» (۱۹۴۴) را به چاپ می‌رسانند.

آندریی پلاتونوف که در جبهه‌های جنگ جهانی دوم حضور داشت، به نوشتن داستان‌های جنگی، مانند «خانواده ایوانوف» پرداخت که در آغاز استقبال فراوان مخاطبان را به دنبال داشت، اما پس از صدور اطلاعیه مشهور ژدانوف که برای ادبیات تعیین تکلیف کرده بود، آثار پلاتونوف ضد شوروی تشخیص داده و خود او ممنوع‌القلم شد.

الکساندر فادیف که جزو نویسندگان مطرح شوروی شمرده می‌شد، در ۱۹۲۷ «شکست» را دربار‌ه‌ی جنگ داخلی و با رخداد جنگ جهانی دوم آثاری چون «لنینگراد در روزهای محاصره و گارد جوان» را نوشت. اما او که روزگاری در مقام رهبر انجمن روسی نویسندگان پرولتاریایی به سرکوب نویسندگان دگراندیش یاری رسانده بود، پس از مرگ استالین مورد کم‌مهری حکومت قرار گرفت و از سر یأس و سرخوردگی و احساس گناه به سبب نقشش در مجازات‌های سیاسی نویسندگان خود را کشت.

آلکساندر آفینا گینوف که در جریان بمباران مسکو در جنگ جهانی دوم کشته شد، نیز دارای آثاری چون «درود بر اسپانیا» (درباره جنگ داخلی اسپانیا) و در «آستانه فردا» (یکی از بهترین نمایش‌نامه‌های جنگی سال‌های آغازین حکومت شوروی) است.

به رغم همه‌ی این نام‌ها معمولاً پس از «جنگ و صلح» تالستوی، بهترین رمان جنگی روسیه را «دن آرام» می‌دانند. شولوخف که خالق آثار جنگی دیگری همچون «آن‌ها برای میهنشان جنگیدند»، «درس کینه‌ورزی»، «کره اسب»، «سرنوشت یک انسان» و… نیز شناخته شده است. برای «دن آرام» برنده‌ی جایزه نوبل ادبی شد. با این حال «دن آرام» نیز از سانسور در امان نبود و حذفیات فراوانی از این اثر صورت گرفت. از سوی دیگر، برخی منتقدان مانند سولژنتسین و روی مدویدف مسأله‌ی نوشتن این کتاب را به یک قزاق کشته شده و مخالف بولشویک‌ها نسبت دادند، امری که بی‌طرفی نسبی نویسنده به‌ویژه بخش نخست رمان از یک سو و افول قدرت ادبی شولوخف در آثار بعدی او از سوی دیگر به آن دامن زد. به هر حال درستی یا نادرستی این شایعه هنوز به اثبات نرسیده است.

پس از شولوخف برجسته‌ترین نام در ادبیات جنگی شوروی از آن کنستانتین سیمونوف است. این خبرنگار جنگی، برنده شش جایزه‌ی استالین و لنین بیش از هر نویسنده دیگری به جنگ پرداخت. او نه‌تنها شعرهای جنگی سرود، بلکه رمان‌های فراوانی نیز در این باره نوشت. «همرزم» مربوط به درگیری شوروی با ژاپنی‌ها، «شب‌ها و روزها» درباره‌ی نبرد استالینگراد، «زنده‌ها و مرده‌ها» درباره‌ی سال‌های آغازین جنگ جهانی دوم، «مردم سرباز به دنیا نمی‌آیند» باز هم درباره‌ی استالینگراد و «دفتر یادداشت‌ها» درباره جنگ جهانی دوم از این جمله‌اند.

البته گفتنی است که آثار او هرچند مورد پسند دولت شوروی بودند، به سبب جنبه‌ی تبلیغاتی و شعاری‌شان اکنون دیگر خواننده فراوانی ندارند.

به لحاظ زمانی پس از سیمونوف باید از ویراپانووا نام برد. او که آثارش برای کودکان معروف است (سریوژا، والیا و والودیا) با انتشار رمان جنگی «همقطارها» برنده‌ی جایزه‌ی استالین شد.

الکساندر سولژنتسین، ناراضی معروف شوروی نیز اثری جنگی به نام «اوت ۱۹۱۴» دارد، هر چند آثار غیر جنگی او شهرت بیشتری دارند.

یوری ناگیبین یکی از بهترین نویسندگان داستان کوتاه شوروی در داستان‌های اولیه‌اش مانند «مردی از خط مقدم جبهه» به جنگ و قهرمانی‌های سربازان شوروی پرداخت. ایوان اشملیوف نیز از مهاجران روس است که در کتاب «درباره زنی پیر»، «داستان‌هایی تازه از روسیه» به خشونت بلشویک‌ها در جنگ داخلی می‌پردازد. یوگنی چیریکوف نیز در «جانوری از مغاک» یکسان سرخ‌ها و سفیدها را منفی ترسیم می‌کند و از این رو، از سوی هر دو گروه طرد می‌شود.

ویرا اینبر در اثر خود به نام «تقریباً سه سال» در واقع خاطرات خود از شهر محاصره‌شده لنینگراد را روایت می‌کند.

پس از دوره استالین‌زدایی، گریگوری باکلانوف که در جنگ نیز حضور داشت، یکی از نخستین نویسندگان شوروی است که جنگ جهانی دوم را بدون اغراق و غلو به تصویر می‌کشد. رمان‌های او، «جنوب حمله اصلی»، «مردگان نباید شرمنده باشند» و «ژوئیه ۱۹۴۱» هم قهرمانی‌ها و هم بزدلی‌های سربازان شوروی را به تصویر می‌کشد.

یوری بونداریف نیز که در جنگ شرکت داشت، رمان‌هایی مانند «گردان‌های نظامی آتش می‌خواهند»، «واپسین شلیک‌های دسته‌جمعی» و «برف داغ» را درباره‌ی جنگ و عواطف و احساسات رزمندگان درگیر جنگ نوشت.

از جمله دیگر کسانی که در جنگ حضور داشتند، الکساندر بیک که هم در جنگ داخلی و هم در جنگ جهانی دوم شرکت کرده بود، در رمان «بزرگراه والوکالاسک» به قهرمانی‌های مدافعان مسکو در ۱۹۴۱ پرداخت.

باریس پالووی که از ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵ خبرنگار جنگی پراودا بود، تحت تأثیر مشاهدات خود رمان معروف «داستان یک انسان واقعی» را نوشت که بیش و کم رمانی مستند درباره خلبانی اهل شوروی است که نازی‌ها هواپیمایش را سرنگون می‌کنند. این رمان جایزه استالین را برد و نمونه الگوآسای رمان رئالیسم سوسیالیستی به شمار می‌رود و سرگئی پراکوفیف، اپرایی براساس آن ساخت. دیگر رمان‌های جنگی پالووی عبارتند از: «ما مردم شوروی هستیم» (۱۹۴۸)،‌ «طلا» (۱۹۵۰)، «از راه دور به جبهه میهن باز می‌گردیم» (۱۹۵۸) و «دکتر ویرا» (۱۹۶۶).

فیودور پانفوروف تریلوژی خود را درباره‌ی جنگ جهانی دوم می‌نویسد که «مبارزه برای صلح»(۴۸-۱۹۴۵) جلد نخست این تریلوژی است. دو بخش نخست این تریلوژی جایزه‌ی استالین را در ۱۹۴۸ و ۱۹۴۹ نصیب او کرد.

سرگی سرگییف تسینسکی اثر حماس مفصلی در دوازده جلد به نام دگردیسی روسیه (۱۹۵۸-۱۹۱۴) نوشت که سه جلد آن به جنگ جهانی اول اختصاص داشت که در آن میان، دستاورد بزرگ بروسیلف (۱۹۴۳) از همه مهم‌تر است. این کتاب نخستین اثر در ادبیات شوروی است که به تبرئه ارتش امپراتوری روسیه پرداخته است. اما محبوب‌ترین اثر این نویسنده، حماسه منظوم تاریخی مفصل سه جلدی «اوردالی سواستوپول» (۱۹۳۹-۱۹۳۷) است که به وصف جنگ کریمه و دفاع از سواستوپول اختصاص دارد. والنتین راسپوتین در رمان «این را مُهر کن» به تراژدی یک سرباز فراری در اواخر جنگ می‌پردازد، اما چون نویسنده تجربه مستقیمی از جنگ نداشت، این اثر چندان موفق از کار در نمی‌آید. و. و. ورسایف در زمان جنگ روسیه و ژاپن پزشک ارتش شد و خاطرات این دوره را نیز در نوشته‌هایی مانند «قصه‌هایی درباره جنگ» (۱۹۰۶) و «در جنگ» (۱۹۰۸-۱۹۰۷) آورد.

آنا کاراوایوا در طول جنگ جهانی دوم خبرنگار جنگی بود و مجموعه‌ای به نام «استادان استالین: قصه‌هایی از مردم و روزگار» (۱۹۴۳) انتشار داد و به ترسیم مبارزه مردم روسیه در دوران جنگ در تریلوژی «مام وطن» (۱۹۵۰، ۱۹۴۸،۱۹۴۳) پرداخت. این اثر جایزه استالین را به خود اختصاص داد. امانوئیل کازاکیوویچ در جنگ رشادت فراوان از خود نشان داد و تجربه‌های دوران جنگ مضامین قصه‌ها و رمان‌های او شدند. از جمله «بهار در آدیر» (۱۹۴۹) برنده جایزه استالین شد. آثار بعدی او از جمله «قلب درست» (۱۹۵۳) و در «پرتو روز» (۱۹۶۱) به کشمکش‌های اخلاقی ناشی از فشارهای فوق‌العاده روانی در دوران جنگ می‌پردازد.

آناتولی کوزونتسف که به هنگام اشغال کیف به دست نازی‌ها در این شهر بود، رمان جنجالی به نام «بابی یار» (۱۹۶۶) درباره کشتار یهودیان کیف به دست آلمانی‌ها نوشت. او در ۱۹۶۹ در جریان سفری به لندن به غرب پناهنده شد و نسخه تازه‌ای از «بابی یار» را در آن‌جا منتشر کرد. این نسخه حاوی قطعات جالبی بود که دستگاه سانسور شوروی آن‌ها را حذف کرده بود.

واسیلی گروسمان در اثر خود به نام در «شهر بریدیچف» به توصیف اپیزودی در جنگ داخلی پرداخت. این داستان توجه ماکسیم گورکی را جلب کرد و گورکی حامی او شد. گروسمان در طول جنگ جهانی دوم خبرنگار جنگی بود و سلسله‌ای از داستان‌ها درباره مبارزات مردم شوروی در دوره جنگ منتشر کرد. بهترین داستان‌های این دوره او «هدایت ضربت اصلی» و «مردم جاودانه‌اند» در ۱۹۴۲ منتشر شدند. او در ۱۹۵۲ شروع به انتشار رمان ناتمام «با هدفی خوب» کرد که قرار بود حماسه‌ای تاریخی درباره‌ی جنگ جهانی دوم باشد. بخش دوم این رمان، از نظر ایدئولوژیکی پذیرفتنی دانسته نشد، اما پس از مرگ گروسمان در غرب انتشار یافت.

ولادیمیر لیدین که در دوره‌ی جنگ داخلی در ارتش سرخ در سیبری خدمت کرد، در «داستان‌هایی از روزهایی بسیار» (۱۹۲۳) و «روزهای ملال‌آور» (۱۹۲۳) به شرح خاطرات خود از این دوره پرداخت. در جنگ جهانی دوم او برای ایزوستیا گزارش می‌کرد. رمان «تبعید» (۱۹۴۷) مربوط به سال‌های اول جنگ است. ویکتور نکراسف در استالینگراد جنگیدو نخستین رمانش «در خندق‌های استالینگراد» (۱۹۴۶) او را یک‌شبه به شهرت رساند و جایزه استالین را نصیبش گرداند. این رمان که در شوروی بهترین رمان جنگ جهانی دوم خوانده شد، گزارشی است صادقانه و واقع‌گرایانه از دید افسران و سربازان ساده.

در ۱۹۷۲ وی را از حزب اخراج کردند و همه دست‌نوشته‌های او مصادره شد.

واسیلی نمیروویچ دانچنکو در جریان جنگ روسیه _ عثمانی به عنوان خبرنگار جنگی شهرتی به دست آورد و در جنگ روسیه _ ژاپن و جنگ جهانی اول نیز به همان اندازه موفق بود. او دویست و پنجاه کتاب منتشر کرد که بخشی از آن‌ها را رمان‌های جنگی تشکیل می‌دادند.

لیف نیکولین در ۱۹۵۱ برای رمان تاریخی‌اش «فرزندان وفادار روسیه» جایزه استالین را برد. موضوع این اثر نبرد سربازان روسیه با ارتش ناپلئون است.

یادداشت مترجم
آن‌چه در پی می‌آید برشی است از رمان «منشی حافظه» اثر حمید صدر، نویسنده‌ی ایرانی مقیم اتریش. این رمان که به زبان آلمانی نوشته شده با همکاری شخص نویسنده به فارسی بازگردانده شده و به‌زودی منتشر خواهد شد.

گفتنی است رمان این نویسنده ایرانی که به پایتخت اتریش در دوره‌ی دومین جنگ جهانی پرداخته، در آن کشور بسیار با اقبال مواجه شده و جوایز متعددی از جمله جایزه «برونو کرایسکی» را به خود اختصاص داده است. همچنین دفتر فرهنگی صدراعظم اتریش ترجمه‌ی این اثر را شایان حمایت دانسته و بورسیه ترجمه برگزیده از ادبیات اتریش را به آن تخصیص داده است.

رمان «منشی حافظه» شرح حال تلاطمات روحی یک دانشجویی ایرانی است که در اثر شغلی که دارد در جوار آشنایی نزدیک با زوایای تاریک تاریخ اتریش در دوران تسلط نازی‌ها بر این کشور، به تدریج تعادل روحی خود را از دست می‌دهد. وی از طرف پیرمردی بازنشسته اهل وین استخدام شده تا عکس‌هایی را که او در زمان جنگ از ویرانه‌های شهر برداشته، برای انتشار در یک کتاب آماده سازد. وی در حین پیمودن خیابان‌ها و مقایسه‌ی عکس‌ها با واقعیت فعلی آن که به هر ترتیب یادآور فجایع گذشته است، کم‌کم دچار مالیخولیا می‌شود. دگرگونی که تصاویر در «منشی حافظه» (لقبی که پیرمرد نازی از روی بنده‌نوازی به دانشجو داده) به وجود می‌آورد، چنان تشدید می‌شود که گاه و بی‌گاه می‌پندارد در دوران جنگ زندگی می‌کند و ناظر بر وقایعی است که در چند ماهه آخر رایش سوم بر این شهر حاکم بوده است.

رمان در حقیقت در یازده دفتر، شرح بیماری او و علل آن است که به توصیه پزشکان از جانب وی به نگارش در می‌آید. امید او این است که از این طریق بتواند پزشکان تیمارستان «اشتاین هوف» را متقاعد سازد اجازه دهند تا او همچنان تا زمانی که سلامتی خود را بازنیافته است، در آن‌جا بماند.

«منشی حافظه» دومین رمان حمید صدر به زبان آلمانی است. اولین رمان این نویسنده «یادداشت‌هایی برای دورا» نام دارد که در سال ۱۹۹۴ در وین منتشر گردید. این رمان در سال ۱۹۹۹ ابتدا به زبان چکی نیز ترجمه و انتشار یافت و در سال ۱۳۸۲ به فارسی ترجمه و منتشر گردید (مترجم:‌پریسا رضایی، انتشارات مروارید).

به محض این‌که اسم فلاک تورم (یا برج آتش‌بار ضد هوائی) یعنی همان هیولای بتونی خاکستری و مرتفعی که سرد و خیس وسط سربازخانه اشتیفت قرارگرفته، به میان می‌آید، قیافه‌ی آقای سوهالت جلو چشمم ظاهر می‌شود که صم و بکم نشسته و نمی‌خواهد لب از لب باز کند. دلیل آن هم شاید این باشد که برج را اول‌بار از پنجره اتاق نشیمن او رویت کردم.

یک روز یکشنبه بود، یا دقیق‌تر بگویم، یکشنبه سرد و مه‌گرفته‌ای در ماه اکتبر بود که حدود ساعت هشت صبح در اتاق نشیمن او نشسته بودم و چراغ اتاق، به علت تاریک بودن هوای بیرون همچنان روشن بود. آقای سوهالت که جلوی من روی کاناپه‌ی قدیمی جا خوش کرده بود، بعد از درآوردن ته و توی وضع اقامت من در اتریش و داشتن اجازه کار، راغب بود بداند که آیا تا به حال چیزی راجع به جنگ جهانی دوم در وین بگوشم خورده یا نه. گفتم، ای، کم و بیش. چطور مگر؟ مدتی به دو پنجره‌ای که در هوای سرد چارتاق بود، خیره مانده، به طرف صبح تاریک و مه‌آلود بیرون اشاره کرد و در حین این‌که با زحمت از روی کاناپه برمی‌خاست، گفت:

«بیایید. می‌خواهم چیزی نشانتان بدهم.» و با زحمت خود را عصا زنان به پنجره رساند تا با نوک آن، ستون‌های دودی را که بعد از حمله هوایی روز دهم سپتامبر سال ۱۹۴۴ از خانه‌های آتش‌گرفته شهر بلند شده بود، نشانم بدهد.

در حین این‌که گوشم به او بود، نگاهی از پنجره به پایین انداختم: کوچه هفت‌ستاره، چهار طبقه پایین‌تر از ما، خیس و تنها و بدون هیچ تنابنده‌ای در خواب عمیق صبح یک‌شنبه غوطه می‌خورد.

کار من می‌بایستی به نحوی به جنگ مربوط باشد، اما تا آن موقع از چند و چون آن تصور روشنی نداشتم. در این میان نوک عصا بعد از چند بار بالا و پایین رفتن، روی برج بتونی داخل سربازخانه متوقف ماند و آقای سوهالت خیلی بی‌مقدمه از من پرسید، از سرما یخ نکرده‌ام که؟ گفتم: «نه» و در حالی که خود را علاقمند به دنبال‌کردن موضوع که تفاوت‌های تکنیکی بین بمب‌های فسفری آتش‌زا با بمب‌های پرنده بود، نشان می‌دادم، متوجه سرما و برودتی بودم که از کوچه به داخل اتاق می‌وزید و به بوی ذغال‌سنگ و برگ‌های خزان آغشته بود.

غرض از این تفاصیل این است که بگویم این قلعه هیولا واری که در مه غوطه می‌خورد و استوانه شکل و بتونی، بدون هیچ روزنه‌ای از آن بالا بالاها به سفال‌های خیس پشت‌بام‌های سربازخانه نگاه می‌کرد، از چه موقع در ذهن من ماندگار شده است.

خوب یادم است، وقتی آقای سوهالت در حال زیر و رو کردن اسناد و مدارکش بود (منظورم همان دفاتر و برگه‌های یادداشت و عکس‌ها هستند) تا بتواند زمان دقیق حمله‌ی هوایی آن روز را به من بگوید، از پنجره به بیرون خم شدم تا با انداختن نگاهی به طرف سربازخانه، ببینم آیا دلهره‌ای که به جان من افتاده به خاطر آن هیولای بتونی است یا نه. برودت سکوتی که برقرار بود، بیشتر به انتظاری شباهت داشت که معمولا قبل از رسیدن دستور حمله بر سربازخانه‌ها حاکم می‌شود. اما از سربازخانه نه صدای قدم‌رو و رژه‌ای به گوش می‌رسید و نه فرمان و دستوری. بر عکس، آن چند پنجره‌ی روشن خانه‌های اطراف و آن دو سه دودکشی که دود می‌کردند، حکایت از آرامش و صلحی داشتند که در وین، مختص صبح‌های روز یکشنبه است.

با پرواز کبوترها که موج‌وار از حیاط خیس پادگان بلند شدند، دلتنگی موجود ناگهان از بین رفت. نیمی از کبوترها بعد از طی منحنی بزرگی روی شیروانی گنبدی‌شکل خانه نبش کوچه زیبن اشترن نشستند و مابقی سعی خود را معطوف این کردند که به سطح بام برج برسند و در آن‌جا فرود بیایند.

آقای سوهالت با چند برگ کاغذ در دست به طرف من آمد و غرق در فکر گفت:

«ساعت ۱۰.۲۲ آژیرها کشیده شد و تا ساعت ۱۱.۱۵ تا وقتی که آژیر سفید را بکشند حمله ادامه داشت.»

به او نگاه کردم و فقط برای این که چیزی گفته باشم، پرسیدم: راستی این برج جلو ی پنجره چیست؟ مخزن آب است؟ با کنایه‌ای مبنی بر این که می‌بایستی به عنوان یک دانشجوی شیمی بدانم که Flak حروف اول واژه‌های Fliegerabwehrkanonen ] توپ‌های دفاع ضدهوایی[ است، دهان مرا بست.

بعد از آن مجددا حرفش را درباره‌ی یگان‌های بمب‌افکن، انفجار توپ‌های دفاع ضد هوایی و ابرهای سفید متعددی که در آسمان به وجود می‌آوردند، ادامه داد ولی در بین صحبت ناگهان جمله‌اش را نیمه‌کاره گذاشت و در حالی که از صدای هلیکوپتری در مه به وحشت افتاده بود، به من خیره شد و با دهان باز به صدای موتور گوش سپرد. گفتم، هلیکوپتر امداد است؛ اما وی با وجود تذکر من نفس را در سینه حبس کرد و تا وقتی که آن پایین تراموای خط ۴۹ زنگ‌زنان به راه نیافتاده بود، خاموش باقی ماند. ضربان نبضش را می‌شد از روی شاه‌رگ‌های متورم گردن و رگ‌های پیشانی که تا وسط سر طاسش ادامه می‌یافت، مشاهده کرد. در حالی که با انگشت به مه غلیظ بیرون اشاره می‌کرد، پرسید: “اجازه هست بنشینم؟ پاهایم، می‌دانید که!” و خود را لنگان‌لنگان و تکیه‌زنان به عصا به کاناپه رساند. پس از مکثی طولانی پای خشک را زیر میز کوتاه و گرد دراز کرد، و گفت:

«باری، وضع مناسبی نبود.»

بعد از وقفه‌ای مجدد با گفتن یک «به هر حال» کوتاه یکی از دفاتر قهوه‌ای‌رنگ را از میان ستون یادداشت‌ها و عکس‌ها بیرون کشید و آن را باز شده جلوی من گرفت:

«فکر می‌کنید، بتوانید خطم را بخوانید و از مطالب آن سر در بیاورید؟»

نگاهی به دفترچه انداختم و گفتم: سعی‌ام را می‌کنم، و در این حال به یاد آگهی کوچکی که داخل کیفم بود، افتادم. در آن فقط قید شده بود «مردی سالمند برای انجام کارهایی جزئی، ّبه فردی نیاز مبرم دارد. خارجی بودن مانعی برای استخدام نیست»، و در آن چیزی در مورد این‌که شخص باید بتواند مطلبی را روخوانی کند ذکر نشده بود. با دلهره به صفحه‌ی گشوده‌شده نگاهی انداختم و با صدای بلند شروع به قرائت آن کردم:

«یک‌شنبه، ۱۰ سپتامبر ۱۹۴۴.

هوا در اولین روز حمله‌ی هوایی سهمگین به شهر وین آفتابی بود. ساعت ۱۰ صبح، بلافاصله پس از آن که با به صدا در آمدن آژیرهای هوایی از خواب خوش یک‌شنبه پریدم، ضدهوایی‌ها به طور دیوانه‌واری شروع به تیراندازی کردند. آتش چنان سنگین بود که پوکه‌ها‌ی آن به ساختمان ما می‌رسید. زنم در اتاق بغلی گریه می‌کرد و وقتی از او پرسیدم، چرا به پناهگاه داخل برج یا پناهگاه زیرزمین داخل کوچه نمی‌رود، شیونش به هوا رفت.

دیگر فرصتی برای فرار نبود، به همین دلیل در خانه ماندیم و کارمان این شد که از پنجره بیرون را تماشا کنیم. آتش‌بارها مدت‌ها قبل از پیدا شدن سر و کله بمب‌افکن‌ها شلیک می‌کردند. ده ثانیه‌ای نگذشته بود که دیدیم بال‌های آن‌ها این‌جا و آن‌جا در نور آفتاب برقی نقره‌ای می‌زند. بعد از آن بود که اصل قضیه شروع شد! ظرف‌های داخل گنجه: بشقاب‌های چینی، لیوان‌ها، گیلاس‌ها و گلدان‌ها جرینگ جرینگ‌کنان به صدا در آمدند.»

با دهانی خشک‌شده از دلهره چشم از کاغذ برداشتم، ببینم آیا باید همچنان به قرائت ادامه بدهم یا نه. کله را به یک طرف روی پشتی کاناپه گذاشته بود. چشم‌ها را باز کرد و اشاره کرد که ادامه بدهم.

«پس از اولین بمبی که در کوچه لیندن به یک خانه اصابت کرد، فکر کردیم کارمان تمام است و بعد از آن نوبت ماست. در میان نفیر غرش موتور هواپیماها محتاطانه نگاهی به بیرون انداختم: همه جای شهر از آتش‌سوزی‌ها دودی زردرنگ چون ستونی ابرگونه به هوا بلند بود. غرش بمب‌افکن‌ها هر صدای دیگری را تحت‌الشعاع قرار می‌داد. هنوز اولین موج هواپیماها بمب‌های خود را روی شهر خالی نکرده بودند و می‌خواستند دور شوند که گروه دوم سر رسید. بمب‌ها بی‌هدف روی شهر رها می‌شدند. تا این‌که بالاخره – شکرخدا – ساعت ۱۱.۱۵ آژیر سفید را کشیدند!

همه‌جا پوشیده از ابری دود آلود بود که با بارشی از خاکستر ریز با باد به طرف ما می‌آمد و همه‌جا و همه‌چیز را در بر می‌گرفت. همه‌جای خانه سیاه و آلوده شده بود. زنم همچنان ضجه می‌زد. به او گفتم، زن! بلند شو، رفتند، تمام شد.»

دفترچه را روی میز گذاشتم و دیدم که دستان مرطوب از عرقم نامحسوس می‌لرزد. مثل این بود که امتحانی شفاهی را پشت سر گذاشته باشم. آیا نمره‌ی قبولی در کار بود؟ آقای سوهالت سر را به طرف اتاق خواب که درش نیمه‌باز بود، گرداند و لبخند بر لب گفت: «در آن موقع هم حال و احوال درستی نداشت. آن دلواپسی دائمی، می‌دانید که؟»

مثل او به در نیمه‌باز اتاق خیره شدم، گویی از مرگ زنش سال‌ها نمی‌گذرد و او همان موقع آن‌جا، داخل اتاق نشسته است و دارد به حرف ما گوش می‌دهد.

آقای سوهالت با گفتن یک «به هر حال» گذشته را بست و کنار گذاشت. درحالی که من هنوز دلواپس واکنشش بودم، ابتدا چشم به تابلوی منظره با گوزنی که بر آن بود، دوخت، سپس نگاه خود را از روی پیانو لغزاند تا به من رسید. اما باز هم به جای روشن‌کردن وضع من، گفت‌و‌گو را از آن پایین، از جلوی داروخانه و این‌که در آن دوران در آن‌جا چه می‌گذشته است، آغاز کرد. گفت، مردم از ساعت هفت صبح جلوی پادگان صف می‌کشیدند تا بتوانند زودتر به داخل برج راه پیدا کنند. و فقط مادران با بچه‌های شیرخورشان نبودند که تلاش می‌کردند قبل از همه وارد پناهگاه شوند. افراد پیر و سالمند محله نیز ساعت‌ها در انتظار ورود جلوی در سربازخانه صف می‌کشیدند. چون اگر کسی به پناهگاه بتونی راه نمی‌یافت، می‌بایست خود را بلافاصله به پناهگاه زیرزمینی کوچه «زیبن اشترن» برساند تا بی‌سرپناه نماند. اما برج بتونی از نقطه نظر ایمنی و جادار بودن با پناهگاه زیر زمینی داخل کوچه قابل مقایسه نبود.

دست‌های عرق‌کرده را روی زانوها کشیدم و مترصد به پنجره‌ها نگاه کردم که در پس آن‌ها هوا کم‌کم روشن می‌شد. بالاخره او سکوت را شکست و از من پرسید آیا چای میل دارم. خشنود از این که بالاخره کار را گرفتم، به پشتی راحتی تکیه زدم و به علامت تصدیق سر را با امتنان تکان دادم. با روشن‌شدن بیرون، وقت آن شده بود که لامپ چهل‌واتی ضعیف و آغشته به فضولات مگس نیز خاموش شود. در فاصله این‌که او در راهروی جلوی در ورودی (آشپزخانه و کابین دوش نیز در آن ادغام شده بود) مشغول گذاشتن چای بود، نگاهی سریع به بقیه یادداشت کردم. نوشته بود: وقتی مردم دسته‌دسته و به تدریج نیمه‌جان و رنگ‌پریده از برج آتش‌بار بیرون آمدند، شکل و شمایلشان عین میت بود. آن‌ها ساکت و نیمه‌جان کوچه زیبن اشترن را به طرف بالا طی می‌کردند و از این‌که وقتی به خانه و کاشانه برمی‌گردند، دیگر اثری از آن نبینند، وحشت داشتند.

برای آن که بتوانم برج آتش‌بار و ستون‌های دود را در آن روز بهتر تجسم کنم، بلند شدم و بی‌سر و صدا به طرف پنجره رفتم. طبق ادعای او برج، ده‌ها هزار نفر را در خود جای می‌داد. اما در کجا؟ او نه‌چندان بی‌غرور از شیرهای آب، لوله‌های آب و فاضلاب، سیم‌کشی‌ها و موتورهای تأمین اضطراری برق و هواکش‌هایی که داخل برج برای ده‌ها هزار نفر، هوای تنفس، آب‌ریزگاه، آب، روشنایی و پلکان و گذرگاه تامین می‌کردند، یاد می‌کرد.

به این ترتیب برج، اولین جای وارسی حضوری من در محل شد. تا موقع برگشتن آقای سوهالت مشغول نظاره‌کردن اسباب و اثاثیه اتاق شدم: همانند برج آتش‌بار و کوچه، خوب به او می‌آمدند:

ساعت قدی کنار کمد ظرف‌ها به خواب رفته بود؛ تابلوی منظره‌ای که در آن گوزنی در میان علفزار رو به سمت جنگل آوا سر می‌داد، در حالی که از مقابل لوله تفنگی که از میان درختان بیرون آمده بود، دودی سفید در می‌آمد، از گرد و غبار پوشیده شده بود. روکش کاناپه ساییده شده بود، میز ناهارخوری و پیانو بی‌استفاده گوشه‌ای افتاده بود و همه چیز به نحوی با برج پناهگاه بتونی در بیرون رابطه‌ای قوم و خویش داشت.

هنگامی که آقای سوهالت با سینی وارد اتاق شد، از قوری چای در آن هوای سرد بخار بلند می‌شد. بلند شدم تا کمک کنم، چون می‌ترسیدم از پس گذاشتن سینی بر روی میز بر نیاید. اما او آرام آن را روی میز گذاشت، رفت سرجایش نشست و چای را برای من توی فنجان ریخت. دو نصفه نانکی که داخل سینی بود (کره آن‌ها کمی بوی ماندگی می‌داد) ظاهر دلپذیری نداشتند، به همین دلیل به جرعه‌جرعه نوشیدن محتاطانه چای داغ لیمو با شکر بسنده کردم.

بعد از آن فقط به تماشای خود او مشغول شدم: دیدم که چطور پریشان دستمال جیبی سفید رنگ را کف دستش پهن کرد، دو سه بار با شدت داخل آن فین و تف کرد و اخلاط را برای بررسی زیر نظر گرفت. پس از صرف صبحانه از داخل کمد کنار کاناپه یک لوله کاغذ توالت بیرون آورد، آن را روی میز گذاشت و با صبر و حوصله شروع به روی هم چیدن قطعات کنده‌شده‌ی آن کرد. بعدا عصا را به دست گرفت، کلید توالت را که در راه‌رو کنار در آپارتمان آویزان شده بود، برداشت و بیرون رفت. مدتی طول کشید تا در توالت در راه‌رو باز و بسته شود.

این پیرمرد که بود؟ این پرسشی است که طی هشت‌ماه گذشته بارها و به طرق مختلف با خود طرح کرده‌ام: در ظاهر پیرمردی بود خوش‌مشرب با جنبه‌های بد و خوبی که داشت. برای نمونه این عادت او که در سکوتی مصرانه داخل دماغش را کند و کاو کند و حاصل کار را روی نوک انگشتش مورد کاوش قرار دهد، عجیب و غریب بود. البته آروغ‌زدن پس از نوشیدن چای، نحوه در آوردن بقایای غذا با یک چوب‌کبریت شکسته از لابلای دندان‌های مصنوعی و یا آرامشی که برای مطالعه روزنامه و کتاب لازم داشت، در سن و سال او امری عادی بود. اجبار و وسواس او به دست شستن هم کاری نامتعارف به حساب نمی‌آمد. هر بار که از توالت بر می‌گشت، برای مدتی دستانش را زیرشیر آب می‌گرفت و بارها آن را صابون می‌زد.

سوای این موارد، تفاوت چندانی با دیگر افراد بازنشسته شهر، یعنی آن جماعتی که در ترامواها معمولا ترجیح می‌دهند صندلی‌های یک‌نفره کنار پنجره را به خود اختصاص دهند و درمقابل صدای سگ و دیگر موجودات پر سر و صدا از خود حساسیت نشان می‌دهند، نداشت. فقط اصرار او به سکوت کردن در برابر موضوعات، با دیگران تفاوت داشت و از همان ابتدا به نحوی خاص توی چشم می‌خورد. او اغلب وسط در گاهی بین اتاق نشیمن و اتاق خواب می‌ایستاد و با خود کلنجار می‌رفت که آیا به سوالی که مطرح کرده بودم جواب بدهد یا نه. یا که از اتاق نشیمن، بدون این که چیزی بگوید، به اتاق خواب که عکس‌ها و مدارکش را آن‌جا در داخل کمدی از دوران بیدرمایر (۱) محفوظ نگه می‌داشت، می‌رفت و در را نیز روی خود می‌بست. و در آن‌جا با کوبیدن روی شاسی‌های ماشین تحریر رهنمودهایی را برای من تایپ می‌کرد که برای تجسس در مسیر آن روز لازم بود. او تمایلی به این‌که در خانه‌اش سیگار بکشم، نداشت. توصیه‌اش این بود که اگر خیال سیگار کشیدم دارم، می‌توانم بیرون آپارتمان در راهرو و آن هم در کنار پنجره باز آن این کار را بکنم. در حالی که هوای اتاق نشیمن از بوی مانده‌ای که از زمان جنگ تا کنون در آن‌جا باقی مانده بود، آدم را دچار نفس تنگی می‌کرد. بویی بود مرکب از بوی دواجات، کاغذهای دیواری و کاناپه اتاق و – چطور بگویم؟ – تمام اتاق بوی چکمه‌ای را می‌داد که سال‌ها پوشیده باشند، آن هم با وجود پنجره‌ای که اغلب اوقات باز بود.

هنگامی که مه برطرف شد، رشته‌های نازک آن آهسته آهسته در هوا محو گردید، آفتاب به داخل اتاق تابید و تمام خانه از صدای کوبیدن گوشت برای ناهار روز یکشنبه (تنها نوای خوش در آن صبح) دچار سرسام شد، او با پاکتی به قطع A4 از اتاق بغلی بیرون آمد و گفت که همه‌ی آن‌چه را که باید به هنگام کار در نظر داشته باشم، برایم نوشته و داخل پاکت گذاشته است. تعداد عکس‌ها، مسیر آن روز و ساختمان‌هایی که بایستی در آن روز ببینم، روی برگه‌ای یادداشت شده است. آقای سوهالت زیر لبی تذکراتی درباره دقت در کار و این‌که آن روز نقش آزمایش را برای من دارد، داد و گفت تعداد خانه‌های بمباران‌شده ناشی از حمله‌ی هوایی ۱۰ سپتامبر ۱۹۴۴ که باید مورد تجسس قرار بگیرد، خیلی نیست.

آن پایین، جلوی پادگان، خیابان چنان خیس بود که گویی به تازگی باران شدیدی باریده است، و آفتاب چنان تند که چشم را به درد می‌آورد.

کمی قروقاطی به طرف کافه‌ای رفتم که سر نبش کوچه لیندن و کوچه اشتیفت قرار دارد و به میمنت شغل جدید، یک غذای گرم سفارش دادم. غذا که خیر، کاسه‌ای سوپ لوبیای صربی با چربی خوک بود. موقع خوردن، کاغذها و یادداشت‌ها را ورق زدم و نگاهی به عکس‌ها انداختم. چه چیزی در آن‌ها بود که مرا به این شکل افسرده می‌کرد؟ در نگاه اول عکس‌ها همگی یکسان به نظر می‌رسیدند. پیش خود فکر کردم، کاری است یک‌نواخت و کسل‌کننده: موضوع عکس‌ها تکرار همان آوارهای ویرانی بود که از خانه‌های بمباران شده برجای مانده بود. گزارش آقای سوهالت تحت عنوان یک‌شنبه، ۱۰ سپتامبر ۱۹۴۴ چنین بود:

«بعد از ظهر پس از ترک خانه سعی می‌کنم از طریق کوچه اشتیفت راهی برای رسیدن به بلاریا پیدا کنم. بین راه همه‌جا پر از خاکستر و بقایای سوخته خانه‌های بمباران‌شده است. خیابان‌ها کثیف و خاک گرفته‌اند و مردم مثل ارواح بدون هدف به این طرف و آن طرف می‌روند. بر چهره‌ی یک به یک آن‌ها می‌توان وحشت ناشی از بمباران صبح را رویت کرد.»

در حالی که به یکی از دو استوانه‌ی مخصوص تبلیغات تکیه زده بودم، می‌خواستم هنگام عبور از جلوی پادگان، برج آتش‌بار را نیز نظاره کنم. اما انگار غیب شده باشد. به کجا؟ معلوم نبود. خیره به در ورودی پادگان، به نقطه‌ای که سرباز کشیک جلوی اتاقک نگهبانی می‌داد، مردد بودم، بروم و از او بپرسم که آیا اجازه دارم برای دیدن برج آتش‌بار به داخل حیاط پادگان بروم یا خیر.

پوزخند تمسخر آمیز شیرهای سنگی سر در ورودی سربازخانه مانع از عملی‌کردن این نیت بود. دل‌نگران از این که مبادا کره دو نصفه نانک (مرحمتی‌های آقای سوهالت) در کیفم آب شود و عکس‌ها را ضایع کند، به صرافت افتادم که خود را از دست آن‌ها خلاص کنم. در نبش کوچه لیندن نانک‌های پیچیده شده در دستمال کاغذی را بیرون آوردم و دنبال یک سطل زباله گشتم. جستجوی بی‌حاصل به دنبال سطل زباله‌دانی، مرا تا کوچه کلیسا کشاند. در آن‌جا، نان‌ها را خیلی ساده کنار پیاده‌رو گذاشتم و برگشتم: با تعجب دریافتم برج آتش‌باری که تا آن موقع فکر می‌کردم پشت جناح روبه‌روی ساختمان پادگان غیب شده، با تمام قطر خود آسمان کوچه را مسدود کرده است. و عجیب‌تر این‌که هر چه به آن نزدیک‌تر می‌شدم، به همان نسبت نیز بیشتر پشت بنای پادگان فرو می‌رفت. تا این که مجددا به طور کامل حذف شد.

آقای سوهالت معتقد بود کتاب مجموعه عکس مورد نظرش حتما بایستی با عکس‌های مربوط به روز ۱۰ سپتامبر ۱۹۴۴ آغاز شود. و چرا می‌بایستی حتما در بعد از ظهر همان روز برای بازبینی محل عکس‌برداری به هلدن پلاتس (میدان قهرمانان) بروم، دلیل می‌آورد که او در بعد از ظهر ۱۰ سپتامبر برای گرفتن عکس آن‌جا بوده، و از این گذشته، عقل حکم می‌کند که همیشه خود را با وضعیت نور در روز تطبیق بدهید، چون فقط به این صورت است که تطبیق عکس‌ها با واقعیت ساده‌تر می‌شود. در حین رفتن خواندم:

«به میدان قهرمانان که می‌رسم مدام در فکر موقعیت مناسبی هستم تا هنگام عکس‌برداری کسی نتواند مچم را بگیرد. وضعیت اسفناک میدان، حال آدم را دگرگون می‌کند. گویی محوطه چمن‌کاری بر اثر اصابت بمب شخم خورده باشد…» و هنگامی که خود من به آن‌جا رسیدم، میدان زیر آفتاب ظهر، درخشان و پاکیزه به نظر می‌رسید. اولین توصیه آقای سوهالت این بود که: «اگر موقع بررسی یک بنای بمباران‌شده با مشکلی مواجه شدید، از یادداشت‌های همراه استفاده کنید!» گفتم بسیار خب، اما به جای شروع فوری وقفه‌ای در کار دادم. موقعی که روی نیمکت جا خوش کرده بودم و از گرمی آفتاب لذت می‌بردم، جهت باد یک مرتبه عوض شد و از جانب دو موزه قدیمی شروع به وزیدن کرد، و چنان ملایم و سبک‌بال که گویی نسیمی مطبوع در تابستان است.

شهر، تنبل‌تر و خمود تر از همیشه آن‌جا دراز شده بود و با خمیازه‌ای که از سر بی‌حوصلگی به طرف من می‌کشید، این احساس را القا می‌کرد که به هیچ وجه مایل نیست چیزی راجع به دوران جنگ و عکس‌های آقای سوهالت بداند. صف درختان در امتداد خیابان رینگ و باغ شهرداری بر تاج خود تلألویی پاییزی و زرد داشتند، و من همچنان تمایلی به این‌که کار را شروع کنم، در خود نمی‌دیدم.

مدتی به مطالعه متن لوح سیاه سکوی مجسمه وسط میدان پرداختم که روی اسبی که در جهش به جلو روی دو پا بلند شده بود، سوار خود (ارتس هرتسوگ کارل) را حمل می‌کرد. و من همچنان این دست و آن دست می‌کردم و باز کردن کیف دستی را عقب می‌انداختم.

ده پانزده صفحه تایپ شده‌ای که قرار بود کمک کند، کار را ساده‌تر به انجام برسانم، آن را دشوارتر می‌کرد. بر مبنای آن باید ابتدا عکس‌های شماره‌گذاری شده را طبق مکان‌های عکس‌برداری تنظیم می‌کردم، آن‌ها را با موضوع مقایسه می‌نمودم، با متنی که برایم نوشته بود، انطباق می‌دادم و اگر با وجود این باز هم تطابق حاصل نمی‌شد، مشکل را روی برگه‌ای برای او یادداشت می‌کردم. عکس‌های کوچک، رنگ‌پریده و سیاه و سفید و خیلی بد ظاهر شده همگی با دقت بسته‌بندی شده و بر اساس مسیر و راه، ردیف شده بودند. عکس‌هایی که نمونه‌شان را فقط از دوران مادربزرگ و پدربزرگ می‌شناختم. در لیست همراه موارد مربوط به مکان عکس‌برداری، ساعت آن و اسم بنا جدا از یکدیگر وارد شده بود:

«چمن میدان در چند جا در اثر اصابت بمب زیر و رو شده است. به رغم آن‌که عکس‌برداری از تیربار هوایی و نورافکن‌های ویران‌شده غرفه‌های صدمه‌دیده نمایشگاه ورماخت، اکیدا ممنوع است، تلاش خود را برای برداشتن عکس می‌کنم. سردر ورودی کتاب‌خانه ملی و بخشی از بالکن بالای در وروی خسارت دیده است (به عکس‌های مجموعه اول رجوع بفرمایید).»

بین عکس‌ها اول دنبال آن‌هایی گشتم که همان‌جا در میدان قهرمانان گرفته شده بود و شروع به مقایسه آن‌ها با محیط اطراف کردم. تطابق آن‌ها کار ساده‌ای نبود، در این کار، به ویژه به کمک عکسی که در آن، میدان به یک کارگاه مجتمع ساختمانی نیمه‌ساز و رها شده شبیه بود، همه‌چیز با امروز فرق داشت. حوض بزرگ (او آن را حوض خاموش کردن حریق* می‌نامید) که بین دو مجسمه قرار داشت و خود دو مجسمه که دیواری آجری دورشان کشیده شده بود، از میدان درندشت و دلباز کنونی خرابه‌ای سیل‌گرفته و ویران به وجود آورده بودند.

در عکسی که تحت عنوان «فتوحات در غرب درسال ۱۹۴۰» یک نمایشگاه را نشان می‌داد، چند هواپیمای فرانسوی و انگیسی به غنیمت گرفته شده از طرف ورماخت را، در نزدیکی جایی که من نشسته بودم، به نمایش گذاشته بودند. پشت عکس بعدی با مداد نوشته شده بود: «۱۹۴۴. نمایشگاه ورماخت پس از حمله هوایی» و در آن ساختمان نمایشگاه و هواپیماها در پشت مجسمه اسب سوار درب و داغان شده بود.

وقتی چشم از روی عکس برداشتم، از حضور ابرهای سبک در آسمان درندشت میدان مشعوف شدم؛ همچنین از درختان بلوط هرس‌شده در حاشیه چمن‌کاری‌ها که خیلی سرخوش به نظر می‌آمدند. جماعت، کمی دورتر از من روی چمن دراز کشیده بودند؛ چرت می‌زدند و یا سگ‌هایشان را که روی هم می‌پریدند نظاره می‌کردند.

یادداشت‌ها را به دنبال محل عکس‌برداری در سری بعد ورق زدم: «مقر حکومت در میدان قهرمانان». از عکس چشم برداشتم و مقر حکومتی را دیدم که همچنان با دو پرچم روی بام آن هنوز در گوشه میدان، در سمت راست باغ ملی، موجود بود.

آقای سوهالت در یادداشت‌های آن زمان نوشته بود: “اصابت بمب به وسط هدف! جناح سمت راست دفتر صدر اعظم تا طبقه همکف ویران شده. میدان بال هاوس با آوار و خرده‌شیشه پوشیده شده است.”

عمارت، در هر چهار عکسی که در دست من بود، شکل و شمایل مشابهی داشت: در همه عکس‌ها بخشی از عمارت تا نیمه جناح چپ آن ویران شده بود. برای این که از به اشتباه رفتن جلوگیری کرده باشم، بلند شدم و آرام آرام به سوی مقر صدر اعظم رفتم. در آن‌جا قاب پنجره‌های سالم (در عکس) را با قاب پنجره‌های فعلی عمارت مقایسه کردم. تصاویر با مضمون خاطرات او همخوانی داشت. وقتی این کار نیز به پایان رسید، متوجه موضوعی شدم که به علت دست‌پاچگی متوجه آن نشده بودم: هرچند عمارت همان بود، اما شکی نبود که او در روزهای متفاوت آن را عکس‌برداری کرده است. چرا که عکس‌هایی که از سمت کوچه شاوفلر گرفته شده بود، بنا را با سقفی موقتی نشان می‌داد، در صورتی که در عکس‌های سوم و چهارم دیگر بامی در کار نبود و تیرهای سقف در هوا آویزان بود.

چند قدم که جلوتر رفتم، مقر حکومت همانند عکس بر اثر نحوه تابش نور خورشید نصفه به نظر می‌رسید و از تیرهای آویزان سقف ویران شده آن نیز دود بلند می‌شد.

عصبی پکی به سیگار زدم و راجع به توصیفی که از میدان بال هاوس می‌کرد، به فکر فرو رفتم: اشاره‌ی آقای سوهالت به این‌که سطح میدان با آوار و خرده‌شیشه پوشیده شده بود، با عکس‌ها همخوانی نداشت. در هیچ یک از عکس‌های میدان، آوار و خرده‌شیشه‌ای مشاهده نمی‌شد. یادداشت دیگر او مبنی بر این‌که: سالن کنگره؛ مکانی که دلفوس در آن به قتل رسیده بود، ویران شده است، نیز کمتر از مورد اول مشکل‌ساز نبود. از دنبال‌کردن قضییه دست برداشتم و پی این عبارت را گرفتم که:

«وارد قصر شدم که خدا را شکر آسیب چندانی به آن وارد نشده است.»

در حیاط سایه‌سار اندرونی قصر، زیر گنبد مقابل در خروجی منتهی به میدان میشاییل، در کوران نسیم سرد و آمیخته به بوی ادرار اسب که در آن‌جا می‌وزید، ایستادم و برای لحظه‌ای به صدای یورتمه سم اسب درشکه گوش دادم. همراه با این صدا، تاریخی ناشناس یورتمه‌کنان به طرف من می‌آمد:

آن گودال قیفی‌شکلی که در اثر اصابت بمب وسط میدان کنده شده بود، کجا قرار داشت؟ به خود گفتم، فقط باید مواظب باشی که عکس‌ها با واقعیت بخوانند و همین. و درست در همین موقع آن واقعه‌ی خنده‌دار رخ داد. با نادیده گرفتن یک پانوشته شتابان در یک دوندگی بی‌حاصل تا «هوهن مارکت» (بازار بالایی) رفتم و برگشتم. آن‌چه در پانوشته از نظرم دور مانده بود، چنین بود:

«خیابان توخ لاوبن (Tuchlauben) مسدود بود، غیر قابل عبور. ظاهرا بمبی به آن‌جا اصابت کرده و شاید هم منفجر نشده بود. می‌بایست برگردم و تلاش کنم از طریق خیابان والنر راه را ادامه بدهم.»

به این ترتیب من هم می‌بایستی از همان خیابان والنر شروع می‌کردم. خیابان والنر کوچه‌ای بود تنگ و تاریک و سرد با خانه‌های قدیمی در هر دو طرف. نمای خانه‌ها و همچنین پنجره‌ها به اضافه نقش‌ها و تزیینات آن‌ها (بالکن‌ها، بر آمدگی‌ها، مجسمه‌های مردان و زنان با عضله‌ها و سینه‌های سنگی برجسته) همه و همه جنگ را بی‌آن‌که خسارتی ببینند، از سر گذرانده بودند. صحبت مکرر از خرده‌شیشه‌ها، «شیشه و باز هم شیشه در کف خیابان» کم‌کم اعصابم را خرد می‌کرد. چرا که در عکس‌ها هیچ وقت اثری از آن‌چه که او ادعا می‌کرد، مشاهده نمی‌شد. خانه‌ها و جماعت مردم در عکس‌های قطع کوچک مانند سایه‌های مبهم و محو به نظر می‌رسیدند. نوشته بود: «مردم جلوی کاخی که قبل از ظهر مورد اصابت بمبی قرار گرفته، جمع شده‌اند و در مورد وضعیت فامیل و آشنا پرس و جو می‌کنند. قشری ضخیم از شن، آوار و خرده‌شیشه زمین را پوشانده است. شیشه‌ی پنجره‌ها همگی بر اثر موج انفجار خرد شده‌اند. منظره غم‌انگیزی است.»

این کاخ کجای کوچه قرار داشت؟

در میان عکس‌ها به دنبال تصویر عمارت «هاپت ویرتشافت آمت» (اداره کل اقتصاد) گشتم که وعده‌ی آن در یادداشت‌ها داده شده بود. در یادداشت آمده بود: «بخش کاملی از اداره کل اقتصاد از میان رفته است – داخل اتاق‌ها چنان پیدا بود که گویی برشی عرضی آن‌ها را از وسط قطع کرده است.»

به راه ادامه دادم و در نقطه تقاطع کوچه اشتراوخ و خیابان والنر به پنجره‌های عمارت یک بانک خیره شدم و نمی‌دانستم منظور او از اداره کل اقتصاد همین ساختمانی است که در عکس با حفره‌هایی سیاه و دود زده به جای پنجره دیده می‌شد یا خیر. پشت عکس، علامت سؤالی گذاشتم و بی‌درنگ به عکس بعدی پرداختم. «بر میزان خرده‌شیشه در اطراف هوخ هاوس که خودش مورد اصابت بمب قرار نگرفته، اما تعداد زیاد پنجره‌های آن آسیب زیادی دیده، مرتب اضافه می‌شود.» یادداشت کردم: «دراین محل، هیچ هوخ هاوسی (عمارت بلندی) به چشم نمی‌خورد.» و به راهم ادامه دادم.

در حوالی کافه سانترال در کوچه هرن، اوضاع بهتر بود: عکس‌های بسیاری که کافه را در کوچه سایه‌سار در میان دود و خرابی‌ها نشان می‌داد، در دست بود:

«کافه سانترال: ورماخت حفره پنجره‌ها را با تخته و الوار میخ‌کوبی می‌کند. کشیک ضد حمله هوایی و ورماخت جلوی ورودی کوچه ایستاده‌اند و اجازه نمی‌دهند کسی وارد شود. کمی جلوتر، سرای‌داران خانه‌های اطراف مشغول جارو کردن خرده‌شیشه‌ها از روی پیاده‌رو هستند، هوا پر از گرد و غبار است.”

اشاره به «گرد و غبار بسیار در هوا» استثنائا با آن‌چه در کوچه جریان داشت، سازگار بود:

بوی گرد و غبار به مشامم می‌رسید، همچنین صدای خرده‌شیشه را در زیر پاشنه کفش می‌شنیدم. احتمالا این دو از فرط گرسنگی بود، چون شکم خالی من از یک ساعت پیش به سر و صدا افتاده بود. شاید هم در اثر خستگی و سرما بود. کافه سانترال همیشه از نظر من مظهر راحتی و آرامش بوده است. میزهایی که تنگ هم قرار داشتند، به جز چند استثنا همگی پر بودند. کیک‌ها و شیرینی‌های خامه‌ای که داخل ویترین چیده شده بود، نظر آدم را جلب می‌کرد. نه آن مقدار غباری که در هوا بود، نه خرده‌شیشه‌های موجود در پیاده‌روها مزاحمتی برای مشتریان روزنامه‌خوان کافه و من که بیرون داخل کوچه ایستاده بودم، ایجاد نمی‌کرد. آن‌ها داخل کافه زیر نور گرم و زرد رنگ چراغ‌ها نشسته بودند، با همراهان‌شان گپ می‌زدند، شیرقهوه می‌نوشیدند، روزنامه می‌خواندند و تنها چیزی که به فکرشان خطور نمی‌کرد بمباران کافه بود.

به همین علت نیز، هنگامی که ورماخت سر رسید تا حفره‌ی پنجره‌ها را با تخته و الوار بپوشاند، همه همچنان سر جایشان نشسته بودند.

به محض این‌که از عکس چشم برمی‌داشتم واقعیت دوباره محو می‌شد: چراغ‌ها خاموش می‌شد، مبل‌های مخمل می‌سوخت، شیشه‌ها می‌شکست و دیوارها – دیوارهایی که به زیبایی هر چه تمام‌تر نقاشی شده بود – یک‌پارچه دوده‌زده و سیاه می‌شد. ماشین بزرگ قهوه، پیانوی ذغال‌شده و لباس‌های سوخته‌ی رخت‌کن به بیرون کافه ریخته می‌شد. و در همان حال داخل خانه، سقف یکی از طبقه‌ها پایین می‌ریخت و گرد و غبار بسیاری به پا می‌کرد.

ابر غلیظی از دود، کوچه هرن را که توسط ورماخت از دو طرف محاصره شده بود، در خود پیچید – کشیک ضد حمله‌ی هوایی نیز رفتار چندان ملایمی با جماعت نداشت. به این ترتیب بود که بلبشوی ناشی از عکس تا «رگیرونگ گاسه» (کوچه حکومت) ادامه پیدا کرد. در آن‌جا خواندم:

«رگیرونگ گاسه»، با کوه آواری به ارتفاع ۴ متر غیر قابل عبور است. از طبقات بالا شیشه‌های شکسته را کنده و به داخل خیابان می‌اندازند، طوری که مجددا کف کوچه هزار تکه می‌شود.»

حال و هوای تاریک جنگ در عکس، تا اواسط کوچه حاکم بود، بعد از آن، منظورم بعد از آن‌که وارد کوچه شدم، دیگر نه. اشعه سرخ فام آفتابی پاییزی در حال غروب بر نمای خاکستری ادارات دو طرف تا انتهای کوچه می‌تابید و پنجره‌های ادارات را زنده می‌کرد. پنجره‌های بلند نرده‌آهنی که در عین حال یاد‌آور پنجره‌های اداره‌ی پلیس خارجیان در من بود: دوایر و بخش‌هایی که با جامهری‌ها، آستین‌های کارمندی ضد مرکب و با میزهای عریض و طویل پر از لکه‌های جوهر، مختص کسانی بود که حرف اول اسم کوچکشان با الف شروع می‌شود، منجمله این حقیر.

در همان حالی که داخل کوچه ایستاده بودم و در آفتاب عکس‌ها را بررسی می‌کردم، آرامش دوباره و به تدریج برقرار شد. به منظور چک‌کردن توضیحات آقای سوهالت درباره‌ی عکس بعدی، به راهم ادامه دادم و به موضوع بعدی رسیدم:

“برای رسیدن به خیابان لوول از روی تل آوار در کوچه متاستازیو بالا می‌روم، چرا که اوضاع در زیر طاقی‌های جوار کلیسا (در بین زنان و مردانی که در آن‌جا ایستاده‌اند و انتظار می‌کشند) مساعد نیست. منطقه یکم را به قید دوفوریت ممنوع الورود اعلام کرده‌اند و همه بایستی سریعا محله را ترک کنند. من هم به هر حال باید بروم، چون روشنایی کافی برای گرفتن عکس موجود نیست. وسط خیابان مقابل کافه لاندمان، بر اثر اصابت بمب گودالی قیفی ایجاد شده است!”

قصد داشتم جلوی گودال به کار آن روز خاتمه بدهم، اما فکر کردم به هر حال سر راه خانه است و چرا به قول آقای سوهالت نباید – برای تشریح و تدقیق جوانب امر – سری هم به آن‌جا بزنم؟ وقتی به محل مورد نظر رسیدم، حال و هوا در تراس کافه لاندتمان بد نبود. به رغم نسیم خنک شبانگاهی جماعت زیادی هنوز بیرون از کافه در تراس نزدیک پیاده‌رو جا خوش کرده بودند. رنگ زرد انبوه برگ‌های ریخته‌شده کف پیاده‌روی عریض جلو کافه را پوشانده بود و صدای گپ و اختلاط مشتریان با صدای زنگ دوچرخه‌ها در هم می‌آمیخت و به طور کلی پاییز را در خیابان رینگ ملایم می‌کرد.

در میان عکس‌ها تصویری از اصابت بمب و گودال ناشی از آن در بین نبود، بنابر این گپ و اختلاط موجود در فضای بیرونی کافه می‌توانست بدون هراس از جنگ همچنان ادامه پیدا کند. در حینی که در حال و هوای خوش تمام‌شدن کار مشغول جمع و جور کردن عکس‌ها و یادداشت‌ها بودم، متوجه یک برگ تایپی شدم که تا آن موقع به کلی از نظرم دور مانده بود. در سربرگ صفحه نوشته شده بود: «اصابت بمب در پشت تئاتر بورگ!»

در حد فاصل میان کافه لاندتمان تا در خروجی پشت تئاتر سریعا متن تایپ‌شده را مرور کردم. اما حوصله‌ی این‌که بار دیگر عکس‌های بسته‌بندی‌شده را بازکنم، نداشتم. به همین دلیل نیز تصمیم گرفتم موقع مشاهده محل تمام حواسم را جمع کنم تا اگر بعدا عکسی در این مورد پیدا شد، از نظر دور نماند. پشت عمارت تئاتر روی سکوی سنگی در آن‌جا نشستم و محوطه باز و خالی روبه‌رو و پمپ بنزین را در سمت چپ زیر نظر گرفتم. آقای سوهالت در توصیف بمباران باغ ملی در نزدیکی و به‌خصوص درختان آن‌جا کمی مایه را غلیظ گرفته بود:

«درختان حالت اسفناکی دارند، بسیاری از آن‌ها پس از حمله‌ی هوایی دشمن لخت و سر و شاخ شکسته آن‌جا سرپا ایستاده‌اند، گویی که میدان جنگ را پشت سر گذاشته‌اند.»

بعد از آن، در جستجوی جای اصابت بمبی که به طور اریب طبقه همکف تئاتر (کنار در خروجی پشتی) را هدف قرار داده بود، به دو طرف خود نگاه کردم. تماشاچیان مانده در زیر آوار تئاتر می‌بایستی درست پشت من، یعنی در همان‌جایی که در آن لحظه نشسته بودم، به زیرزمین تئاتر پناه آورده باشند. انگار که خود من در آن‌جا حضور داشته باشم، جماعت حزبی و افراد صلیب سرخ آلمان را در نظر آوردم که چگونه دست‌پاچه اوضاع را زیر کنترل خود می‌گیرند، به افراد اس.اس. می‌گویند که چه کارهایی باید صورت بگیرد، و خود همزمان مردمی را که برای تماشا جمع شده‌اند، از صحنه دور می‌کنند. جمعیت ساکت به منظره خیره شده بود و می‌خواست بداند چه موقع و چگونه نیروی امدادی موفق می‌شود آوار را پس بزند. و به‌خصوص این‌که چه کسانی در آن‌جا زیر آوارمانده‌اند.

مطمئنا سوهالت با دوربین عکاسی در کیف دستی، روبه‌روی تل آجر و خاک که به بلندی یک دیوار، راه زیرزمین را مسدود کرده بود، ایستاده بوده تا بتواند از جریان نجات زیر آوار ماندگان از آن کوره‌ی سوزان عکس بگیرد. ادعا می‌کرد که از آن محل سه عکس گرفته است که من آن را، رو راست بگویم، باور نمی‌کردم. زیرا تنها ده‌پانزده قدم آن طرف‌تر از خود، افراد صلیب سرخ و جوانان هیتلری را تجسم می‌کردم که سعی می‌کردند از طریق دم دست‌ترین پنجره هواکش زیرزمین به مجروحان دسترسی پیدا کنند. او نوشته بود که بمب دقیقا در کدام نقطه از حد فاصل میان دیوار عمارت و پیاده‌رو وارد شده بود و کسانی که از ترس بمب به آن‌جا پناه آورده بودند، در کجا قرار گرفته بودند. او در یادداشت از مراسم اعطای جایزه که قرار بود در عصر همان روز در تئاتر صورت بگیرد، صحبت می‌کرد و از افراد سرشناس بسیاری سخن می‌گفت که در آن‌جا گرد هم آمده بودند. با آب و تاب فراوان شرح می‌داد که وضع اولین مجروحانی که از زیرزمین به بیرون منتقل شدند، چگونه بود: خون‌آلود و سر تاپا پر از سوختگی، و هیچ اثری از حیات در آن‌ها مشاهده نمی‌شد. آیا واقعا او عکس همه آن‌ها را گرفته بود؟ آن‌ها را از میان شکاف دیوار یکی پس از دیگری به بالا می‌فرستادند و کنار هم روی پیاده‌رو دراز می‌کردند.

وقتی نگاهم را از روی کاغذ برداشتم، امدادی‌ها را مقابل خود دیدم که در ابری از گرد و غبار ملاط آجر و دود با دستمال‌هایی که جلوی دهان بسته بودند و عینک‌های ضد غبار بر چشم، شتابان بین داخل و خارج در حال آمد و رفت بودند. اجساد متلاشی شده را آتش‌نشانی فورا از محل دور می‌کرد.

در پایان، اسامی قربانیان حادثه آمده بود:

– شاه‌زاده ماری الیزه لیشتن اشتاین، متولد: لویتسن دورف،

– دکتر مان، عضو اس.اس. و رهبر کانون وکلای ناسیونال سوسیالیست در وین،

– همسر پروفسور اشتارلینگ، یکی از دختران آیزلبرگ.

و در ادامه حدود بیست، سی نام به همین ترتیب آمده بود. برای آخرین بار نگاهی به ورودی تئاتر در پشت عمارت انداختم، بساطم را جمع کردم و به منزل رفتم.

(۱) سبک هنری نیمه اول قرن نوزدهم که شاخص آن ظرافت در کار است.

آیا شما آن دهکده‌های مفلوکی را می‌شناسید که در آن‌ها انسان بیهوده از خود می‌پرسد که چرا راه‌آهن در آن‌جا ایستگاه دارد؛ آن‌جا که به نظر می‌رسد ابدیت برگرد چند خانه‌ی کثیف و کارخانه‌ای متروک چنبره زده است؛ جایی که مزارع اطرافش به نفرین ابدی بی‌حاصلی دچار شده‌اند؛ آن‌جا که انسان یک‌باره حس می‌کند ویرانه‌ای بیش نیست؛ زیرا درخت یا حتی برج کلیسایی هم به چشم نمی‌آید؟

مردی که کلاه قرمز بر سر دارد، سرانجام پس از توقفی طولانی قطار را به حرکت درمی‌آورد و پشت تابلویی بزرگ با نامی درشت بر آن، ناپدید می‌شود. این طور به نظر آدم می‌رسد که مرد حاضر است تمام دارایی‌اش را بدهد تا بتواند یک روز تمام فقط سیر بخوابد.

افقی خاکستری‌رنگ بر فراز مزارع متروکه و ویرانه که هیچ‌کس در آن‌ها چیزی نمی‌کارد، آویخته شده است. با همه این احوال من تنها کسی نبودم که پیاده شدم. زنی سالخورده با پاکتی بزرگ و قهوه‌ای‌رنگ از کوپه مجاور پیاده شد، اما هنگامی که آن ایستگاه کوچک و کثیف را ترک می‌کردم، گویی زمین دهان باز کرده و زن را بلعیده بود و من برای یک لحظه سر در گم ماندم؛ زیرا نمی‌دانستم باید از چه کسی آدرس بپرسم. چند خانه‌ی آجری با پنجره‌هایی که هیچ نشان از زندگی در آن خانه‌ها نداشت، با آن پرده‌های زرد و سبز چنان می‌نمودند که گویا سکونت در آن‌ها ناممکن است. در آن سوی این خیابان، دیواری سیاه کشیده شده بود که به نظر می‌رسید در حال ریزش است. به سمت دیوار تیره رفتم، زیرا می‌ترسیدم درِ یکی از این خانه‌های مردگان را به صدا درآورم. سپس از نبش خیابان پیچیدم و درست در کنار تابلوی کثیفی با عنوان غذاخوری که به سختی قابل خواندن بود، واژه خیابان اصلی را به وضوح با حروف سفید بر زمینه آبی خواندم. باز هم چند خانه که چشم‌اندازی قناس را به تصویر می‌کشیدند، گچ‌کاری‌های تکه‌تکه شده و در طرف مقابل، دیوار طویل، بی‌پنجره و تیره و تار کارخانه، مانند حصاری که گرداگرد ویرانه‌ها کشیده باشند، دیده می‌شد. به سادگی فقط به حکم احساس به سمت چپ پیچیدم، اما در آن‌جا ناگهان دهکده به پایان می‌رسید. حدود ده‌متر دورتر بار دیگر دیوار ادامه داشت. پس از آن مزرعه‌ای هموار و خاکستری‌رنگ با نور خفیفی به رنگ سبز که به سختی به چشم می‌آمد و در نقطه‌ای با افق خاکستری دوردست پیوند می‌یافت، آغاز می‌شد. این احساس خوفناک به من دست داد که در انتهای دنیا و در جلوی مغاکی بی‌پایان ایستاده‌ام. گویا نفرین شده بودم که درون این خیزاب بی‌نهایت فریبنده و خاموش ناامیدی مطلق کشیده شوم.

سمت چپ خانه‌ای کوچک و کتابی‌شکل، مانند خانه‌هایی که کارگران پس از خاتمه کار می‌سازند، قرار داشت. با تردید و تقریباً تلوتلوخوران به سوی آن حرکت کردم. پس از عبور از پرچینی محقر و رقت‌آور که شاخه‌های گل سرخ وحشی آن را پوشانده بود، شماره خانه را دیدم و متوجه شدم که درست آمده‌ام.

کرکره‌های تقریباً سبز رنگ خانه که دیگر حسابی از رنگ و رو رفته بود، محکم بسته شده و انگار به پنجره‌ها چسبیده بودند. سقف کوتاه خانه که دست من به پیش‌آمدگی آن می‌رسید، با صفحه‌های حلبی زنگ‌زده‌ وصله شده بود. سکوتی بیان‌ناپذیر حاکم بود؛ ساعتی که در آن شامگاه پیش از آن که با رنگ خاکستری خود در حاشیه بی‌نهایت جاری شود، اندکی مکث می‌کند. لحظه‌ای طولانی پشت در خانه ایستادم و آرزو کردم که کاش آن روزها مرده بودم… به جای این‌که این‌جا بایستم تا وارد این خانه شوم. هنگامی که دست دراز کردم تا در بزنم، از داخل خانه صدای پرطنین خنده‌ی زنانه‌ای را شنیدم؛ از همان خنده‌های مرموزی که درک‌ناشدنی هستند و بنا به خلق و خویی که داریم یا ما را سرخوش می‌سازند یا قلبمان را درهم می‌فشارند. در هر صورت فقط زنی که تنها نباشد، می‌توانست آن گونه بخندد، باز هم ایستادم. بار دیگر آن میل درنده و سوزان برای این‌که بگذارم درون آن بی‌نهایت خاکستری شامگاهی که فرو می‌نشست، کشانده شوم، درونم به جوشش افتاد؛ شامگاهی که اکنون بر فراز آن مزرعه دوردست آویزان بود و مرا به سوی خود می‌کشید و می‌کشید… با واپسین توانم در را به شدت کوبیدم.

نخست سکوت بود. آن‌گاه صدای نجوا و سر آخر صدای قدم، قدم‌های آهسته‌ی یک نفر با دمپایی، سپس در باز شد و من زنی با موهای بور سرخ‌فامی را دیدم که تأثیر او بر من مانند یکی از آن نورهای توصیف‌ناشدنی‌ای بود که نقاشی‌های تیره رامبراند را تا کوچکترین زاویه روشن می‌سازند. این زن با رنگ طلایی و سرخ موهایش همچون نوری درون این ابدیت خاکستری و سیاه می‌درخشید. او با فریادی آهسته به عقب جست و با دستانی لرزان در را نگه داشت، اما هنگامی که کلاه سربازیم را برداشتم و با صدایی گرم عصر به خیر گفتم، تشنج هراس که این چهره بی‌اندازه بی‌حالت را دربرگرفته بود، برطرف شد و او با پریشانی لبخندی زد و گفت: «بله؟».

برای لحظه‌ای در پس‌زمینه، هیکل عضلانی مردی را دیدم که در تاریک و روشن راهروی کوچک از آن‌جا گذشت. آهسته گفتم: «می‌خواستم با خانم برینک صحبت کنم».

بار دیگر با صدایی بی‌طنین گفت: «بله؟» و با عصبانیت در را گشود. هیکل مرد در تاریکی ناپدید شده بود. وارد اتاقی تنگ شدم که از اثاثیه محقری پر شده و بوی غذای نامرغوب و سیگار بسیار مرغوب در آن پیچیده بود. دست سفید زن به سوی کلید برق رفت و هنگامی که نور بر او افتاد، چهره رنگ‌پریده و بی‌حالت او که بی‌شباهت به چهره‌ی مردگان نبود، هویدا شد. فقط موهای قرمز روشن او زنده و گرم به نظر می‌رسید. زن با این که دکمه‌های پیراهنش محکم بسته شده بود، با دستانی که هنوز می‌لرزید، با تشنج لباس قرمز تیره‌اش را روی سینه‌های برآمده خود چنگ زد. انگار می‌ترسید من روی او چاقو بکشم. نگاه چشمان آبی و پر اشک او هراسیده و رمیده بود، انگار بدون داشتن هیچ تردیدی درباره صدور حکمی خوفناک در پیشگاه دادگاه ایستاده است. حتی تابلوهای ارزان‌قیمت آویخته به دیوار و آن تصاویر شیرین نیز بی‌شباهت به متهمین به دار آویخته نبودند. به زحمت گفتم: «نترسید».

در همان لحظه می‌دانستم که این ناخوشایندترین سرآغازی است که می‌توانستم انتخاب کنم، اما پیش از آن که بتوانم سخنم را ادامه دهم، با صدایی بی‌نهایت آرام گفت: «من همه‌چیز را می‌دانم، او مرده است… مرده.»

فقط توانستم سرم را به علامت تصدیق تکان دهم. سپس دست به درون جیبم بردم تا واپسین دارایی‌های او را به زن تحویل دهم، اما در همین لحظه صدایی خشمگین درون راهرو پیچید: «گیتا!»

زن مأیوسانه مرا نگاه کرد، سپس در را گشود و فریادزنان گفت: «پنج دقیقه صبر کن لعنتی»، و بار دیگر در را با صدا به هم کوبید. می‌توانستم تصور کنم که مرد چگونه بزدلانه پشت بخاری چپیده است. زن نگاه لجوجانه و تقریباً پیروزمندانه‌اش را به من دوخته بود. به آهستگی، حلقه، ساعت و کتابچه سربازی با عکس‌های بسته‌بندی شده‌اش را روی رومیزی مخمل سبز گذاشتم. در این لحظه زن ناگهان با حالتی عصیان‌زده و هراسان مانند حیوانی به هق‌هق افتاد. خطوط چهره‌اش کاملاً محو و بسیار نرم و بی‌شکل شده و قطرات شفاف و کوچک اشک از میان انگشتان کوتاه و گوشتالودش بیرون می‌غلتید. زن خود را روی کاناپه انداخت و درحالی که با دست چپ با اشیأ محقر اتاق بازی می‌کرد، دست راستش را به میز تکیه داد. خاطرات به نظرش با ضربه هزاران شمشیر پاره‌پاره می‌شد. در این لحظه بود که دانستم جنگ هرگز به پایان نخواهد رسید؛ جنگ تا زمانی که این‌جا و آن‌جا زخمی سر باز کند که آن رزمنده شهید مسبب آن بوده است، هرگز پایان نخواهد گرفت. تمامی نفرت، هراس و یأس خود را مانند باری محقر از دوش فروافکندم و دستم را روی آن شانه لرزان و گوشتالود گذاشتم. هنگامی که چهره متعجب خود را به سویم چرخاند، برای نخستین بار در خطوط چهره‌اش شباهتی با آن دختر زیبا و دوست‌داشتنی یافتم که بی‌شک صدها بار ناگزیر به دیدن عکسش شده بودم، آن روزها… .

– کجا اتفاق افتاد؟ بنشینید. در شرق بود؟

از چهره‌اش مشخص بود که ممکن است هر لحظه بار دیگر به گریه افتد.

– نه… در غرب، در اسارت… ما بیشتر از صد هزار نفر بودیم.

– چه موقع؟

نگاهش هیجان‌آلود، هوشیار و بسیار زنده و چهره‌اش سخت و جوان بود، انگار هستی‌اش به پاسخ من بستگی داشت. آهسته گفتم: «ژوئن «45.

به نظر رسید که برای لحظه‌ای به فکر فرو رفته است و سپس لبخندی بر لب آورد. لبخندی کاملاً معصومانه و بی‌گناه و من پیش خود اندیشیدم که برای چه لبخند می‌زند. اما حالی به من دست داد گویی هر لحظه ممکن است خانه بر سرم خراب شود. از جایم بلند شدم. او بدون این‌که کلامی بر لب آورد، در را برایم گشود و خواست آن را برایم نگه دارد، اما من سرسختانه آن‌قدر منتظر ماندم تا او از کنارم رد شد و از در بیرون رفت. هنگامی که با من دست می‌داد، با هق‌هقی فروخورده گفت: «می‌دانستم، از همان زمان‌- تقریباً سه سال پیش‌- وقتی او را تا راه‌آهن بدرقه کردم، می‌دانستم.» سپس با صدایی کاملاً آهسته افزود: «من را تحقیر نکنید».

از بیان این سخنان قلبم از هراس به لرزه افتاد. خدای بزرگ، مگر من به یک قاضی می‌ماندم؟ پیش از آن که بتواند مانع شود، آن دست کوچک و نرم را بوسیده بودم و این نخستین بار در زندگیم بود که دست زنی را می‌بوسیدم. بیرون هوا تاریک شده بود. در حالی که ترس سراپایم را فراگرفته بود، باز هم لحظه‌ای پشت در بسته منتظر ماندم. در این لحظه صدای هق‌هق بلند و وحشیانه زن را از داخل شنیدم. او به در خانه تکیه داده بود و تنها لایه‌ای از چوب در، او را از من جدا می‌کرد. در این لحظه صمیمانه آرزو کردم که خانه روی سرش خراب شود و او را مدفون سازد.

سپس آهسته، کورمال کورمال و با احتیاط فراوان به سمت راه‌آهن برگشتم، زیرا می‌ترسیدم هر لحظه درون گودالی فرو بروم. نورهای ضعیف و کوچکی درون خانه مردگان می‌سوخت و کل خانه‌های کوچک مقابل آن نور، بسیار بسیار عظیم به چشم می‌آمدند. حتی پشت دیوار سیاه هم لامپ‌های کوچکی را دیدم که به نظر می‌رسید، حیاط‌های بی‌اندازه بزرگی را روشن کرده‌اند. فضای شامگاه متراکم، سنگین، مه‌آلود، تیره و نفوذناپذیر شده بود.

درون سالن انتظار پر کوران و کوچک به غیر از من چند زوج سال‌خورده، سرمازده در گوشه‌ای چپیده بودند. من دست‌هایم را در جیب فرو برده و کلاهم را تا روی گوش‌هایم پایین کشیده بودم. مدتی طولانی به انتظار ایستادم، زیرا کوران سردی از سوی ریل‌ها می‌وزید و شب هر لحظه بیشتر و بیشتر همچون باری سنگین فرود می‌آمد.

مردی پشت سرم غرغرکنان گفت: «کاش فقط مقدار بیشتری نان و کمی توتون داشتیم.» من مرتب به جلو خم می‌شدم تا خطوط موازی ریل را که در دوردستها در لابلای نورهای بی‌رنگ به یکدیگر نزدیک می‌شدند، نگاه کنم.

اما پس از مدتی در ناگهان گشوده شد و مرد کلاه‌قرمز با چهره‌ای که از اشتیاق او به حرفه‌اش حکایت داشت، گویی در سالن انتظار ایستگاهی بزرگ است، فریاد کشید: «قطار مسافربری به مقصد کلن با نود و پنج دقیقه تأخیر.»

در این لحظه به نظرم رسید تا آخر عمرم به اسارت افتاده‌ام.