جشنواره برلین در کنار ونیز، کن و سن‌سباستین مربع قدرتی را می‌سازند که در طول سال توجه علاقه‌مندان سینمای هنری جهان را به اروپا جلب می‌کند. اگر قاره سبز در ابعاد صنعتی و تجاری سینما همواره زیر سایه هالیوود مانده است، در عوض با برگزاری این چهار جشنواره داعیه کشف استعدادهای جدید و جایگاه نمایش بزرگان سینمای جهان را به رخ می‌کشد. در میان این جشنواره‌ها که همگی عمری بیش از نیم قرن دارند، جشنواره برلین به عنوان نخستین رویداد مهم سینمایی اروپا در سال میلادی همواره مورد توجه بوده است. از سوی دیگر، بر خلاف کن و ونیز کمتر به زرق و برق ستاره‌های مشهور آلوده شده و به همین دلیل، همچنان به عنوان یک جایگاه واقعی برای معرفی فیلمسازان پیشرو شناخته می‌شود.
طی چند سال اخیر، حضور دیتر کاسلیک به عنوان دبیر جشنواره برلین، به بهبود جایگاه این رویداد انجامیده است. او درعین حال که به اصالت سینمای متفاوت وفادار مانده و کوشیده تنوع فیلم‌ها و کشورهای صاحب‌نام در این عرصه را رعایت کند، به بازتاب رسانه‌ای جشنواره و لزوم حضور افراد معتبر بی‌تفاوت نمانده و پس از یک دوره رکود که برلین را در برابر کن و ونیز بازنده نشان می‌داد، توانسته با کشاندن افراد سرشناس و ترتیب دادن نخستین نمایش جهانی فیلم‌های آن‌ها، جشنواره را احیا کند. با این حال، آخرین دوره جشنواره برلین بنا به دلایلی نتوانست توقع سینما دوستان را برآورده کند.
درباره ترکیب فیلم‌های این دوره آن‌چه بیش از هر چیز جلب نظر می‌کرد، فاصله گرفتن نسبی برگزار کنندگان از انتخاب فیلم‌های صد درصد سیاسی بود. این درحالی است که برلین سابقه طولانی در نمایش و تجلیل سینمای سیاسی داشته است. با این حال تعداد فیلم‌هایی که با مضامین سیاسی – و به‌خصوص جنگ – در برلین به نمایش درآمد، کمتر از حد انتظار بود. البته مسئولان جشنواره برای آن که نشان دهند همچنان به این نوع سینما توجه دارند، برای نخستین بار در تاریخ جشنواره یک فیلم مستند را در بخش مسابقه رسمی پذیرفتند و این مستند به کارگردانی ارول موریس با عنوان رویه معمول عملیات مستندی ضد جنگ بود که در نهایت هم دومین جایزه مهم جشنواره (جایزه بزرگ هیات داوری) را دریافت کرد. در این زمینه نمی‌توان نقش کوستا گاوراس، فیلم‌ساز برجسته یونانی تبار را که ریاست هیات داوری را بر عهده داشت، نادیده گرفت.
پنجاه و هشتمین دوره جشنواره برلین با یک اتفاق عجیب آغاز شد؛ چند ساعت مانده به برگزاری مراسم افتتاحیه، مسئولان جشنواره اعلام کردند که دو تن از اعضای هیات داوری رسمی به دلیل مشکلات شخصی از داوری در جشنواره انصراف داده‌اند؛ سوزان بیر فیلم‌ساز دانمارکی اعلام کرد برای موضوعی نامشخص درباره فیلم جدیدش باید به آمریکا برود و ساندرین بونار، بازیگر فرانسوی و عضو دیگر هیات داوری گفت که به دلیل مساله خانوادگی از حضور در برلین انصراف داده است. هرچند این اتفاق به دلیل مشکلات این دو داور رخ داد، اما به هر حال برای جشنواره‌ای در قد و قامت برلین یک نکته منفی محسوب می‌شود. به‌خصوص که برگزار کنندگان وقت کافی برای جایگزینی این دو داور نداشتند و اعلام کردند هیات داوری به جای هشت نفر، با ترکیب شش‌نفره به قضاوت درباره آثار بخش مسابقه می‌پردازد.
نکته دیگر، نارضایتی منتقدان از فیلم‌های حاضر در جشنواره بود. با مرور بازتاب‌های رسانه‌ای جشنواره طی روزهای برگزاری درمی‌یابیم که اغلب آن‌ها با ناامیدی اعلام کردند هیچ فیلم خارق‌العاده‌ای در برلین ندیده‌اند. جالب است که یک روز مانده به معرفی برگزیدگان، خبرگزاری رویترز در گزارشی اعلام کرد از نظر منتقدان، دو فیلم خون به پا خواهد شد ساخته پل تامس اندرسون و لاابالی به کارگردانی مایک لی بیش از سایر فیلم‌ها شانس دریافت جایزه خرس طلایی را دارند. اگر به این نکته توجه کنیم که فیلم اندرسون پیش از این اکران عمومی شده بود و مایک لی هم فیلم‌ساز برجسته‌ای است که همواره آثارش در جشنواره‌های گوناگون تحسین شده‌اند، به این نتیجه می‌رسیم که منتقدان و روزنامه‌نگاران پرشمار حاضر در برلین با هیچ اتفاق تازه‌ای روبه‌رو نشدند و کشف غیر قابل پیش‌بینی در کار نبوده است.
جالب است که هیات داوری جشنواره با انتخاب فیلم گروهان ویژه ساخته خوزه پادیلا از برزیل به عنوان برنده خرس طلایی، اغلب ناظران را غافل‌گیر کرد و باعث انتقاد آن‌ها شد. چون از این فیلم به عنوان اثری نه چندان درخشان که خشونت افسار گسیخته‌ای را به شکل عریان به نمایش می‌گذارد، یاد شد و اغلب رسانه‌ها نیز بیشتر از آن به عنوان فیلمی جنجالی یاد کردند.
امسال سینماگران ایرانی از برلین دست خالی بازنگشتند؛ جایزه خرس نقره‌ای بهترین بازیگر مرد برای رضا ناجی بازیگر فیلم آواز گنجشک‌ها و دو جایزه بخش‌های جنبی برای بودا از شرم فرو ریخت ساخته حنا مخملباف، حاصل حضور فیلم‌های ایرانی در برلین ۲۰۰۸ بود. البته یک مستند آلمانی با عنوان فوتبال با حجاب که به شکل مشترک توسط آیت نجفی، فیلم‌ساز ایرانی و دیوید آسمن کارگردان آلمانی کارگردانی شده بود نیز توانست جایزه «تدی بلورین» برای بهترین فیلم مستند را از آن خود کند. جالب است که جایزه تدی از چند سال قبل برای تجلیل از فیلم‌های مرتبط با همجنس‌گرایی در جشنواره برلین تاسیس شده و مشخص نیست مستند مذکور که بازی فوتبال میان تیم ملی بانوان ایران و تیم منتخب زنان برلین را دست‌مایه‌ی خود قرار داده است، چه ارتباطی به همجنس‌گرایی دارد؟ از سوی دیگر خانواده مخملباف چند سالی است که از ایران مهاجرت کرده و خودشان و فیلم‌های‌شان ارتباط چندانی با ایران و سینمای ایران ندارد. به این ترتیب تنها موفقیتی را که در این دوره از جشنواره برلین نصیب سینمای ایران شد، باید به نام رضا ناجی نوشت. البته استقبال دوباره جشنواره برلین از سینمای ایران که از سال ۲۰۰۶ و با حضور کاسلیک در ایران اتفاق افتاد، برای فیلم‌های ایرانی یک غنیمت است. در آن سال، چند فیلم ایرانی در بخش‌های مختلف جشنواره حضور داشتند. در سال ۲۰۰۷ نیز آفساید جعفر پناهی جایزه خرس نقره‌ای گرفت و امسال هم یک جایزه مهم دیگر جشنواره برلین به ایران رسید. اگر توجه داشته باشیم که طی دوسال گذشته جشنواره‌های کن و ونیز روی‌شان را به شکل مطلق از فیلمسازان ایرانی برگردانده‌اند، توجه برلین به ایرانی‌ها می‌تواند یک اتفاق مهم تلقی شود.
غبیشاوی: پژوهش‌گران عرصه‌ی رسانه عقیده دارند وقتی جنگی تمام می‌شود، به جز روایت‌ها یا گزارش‌هایی که از آن می‌شود چیزی در اذهان عمومی باقی نمی‌ماند. تفاوت جوهری سینما با سایر رسانه‌ها در این گزاره چیست؟ چه اثری بر اذهان عمومی باقی می‌گذارد؟ – اثر کوتاه‌مدت یا بلند مدت که بعدها هم بشود نشانه‌هایش را جست‌وجو کرد- آیا به خاطر اثرات منفی و مخرّب این‌گونه از سینما بر اذهان عمومی است که در مقایسه با دیگر ژانرها کمتر به آن پرداخته می‌شود؟
غبیشاوی: اگر سینمای اجتماعی را به عنوان یک ژانر یا گونه‌ی مستقل قبول کنیم، تعامل بین آن و سینمای جنگ چگونه بوده‌است؟ آیا اثری فراتر از تهییج احساسات عمومی بر جا می‌گذارد؟
رحیمی: می‌خواستم در مورد فیلم «نجات سریاز رایان» حرف بزنیم؛ که اشاره‌هایی از لحاظ اقتباسی به جنگ خودمان هم داشته. آیا این درگیری با اصل جنگ و درگیری ذهنی با ماهیت عریان جنگ را خوب نشان می‌دهد؟ اسپیلبرگ در سکانس اولیه «نجات سرباز رایان» آیا توانسته فیلم را دربیاورد؟
این فقط یک فهرست ناتمام بود و فیلم‌های مستند و آثار مستقل کوچک از آن حذف شده بود. اما خلاصه ماجرا واضح است: خشونت، بمب‌گذاری‌های انتحاری، اتفاقات وحشتناک که سربازان آمریکایی انجام می‌دهند یا بر سرشان می‌آید، رازهای مسئولان و دروغ‌های دولت آمریکا، شکست‌ها و مسئولیت‌های روزنامه‌نگاران، سیاستمداران، قانون‌گذاران و شهروندان عادی در برخورد با تروریسم. دوری از برخورد با این مسائل در سالن‌های سینما از حالا تا کریسمس کار مشکلی است. البته یک استثنا وجود دارد؛ عامه مردم. حتی مسئولیت پذیرترین افراد در میان ما ممکن است هنگام نمایش عکس‌ها روی تیتراژ پایانی ویرایش شده مکثی کند و از خود بپرسد: «واقعا لازم است که این چیزها را ببینم؟» و این گونه است که گیشه عزیز خودش را به رخ می‌کشد و ما به سرنوشت در دره الاه و بازگرداندن در گیشه نگاه می‌کنیم [که شکست خوردند]. این اتفاق‌ها به یکپارچه شدن دانش عرفی عامه مردم -که ما از آن بی‌بهره‌ایم-کمک می‌کند. درعوض، بی‌تفاوتی عمومی این ایده ساده‌انگارانه ایدئولوژیک را تقویت می‌کند که هالیوود از مردم آمریکا جدا شده است. یا این اندیشه اقتصادی را که مردم به سینما می‌روند که از مشکلات دنیا فرار کنند، نه این که با این مشکلات رو در رو شوند.
البته من پیشنهاد نمی‌کنم که فیلمسازان ملزم شوند فهرستی از جزئیات واقعی را در آثارشان ارائه کنند. رئالیسم یک ردای گشاد است، نه یک زره جنگی، و فکت‌ها به کار فیلم‌های مستند می‌آیند، حداقل مستندهایی مانند منظره بی‌پایان که تابستان گذشته به نمایش درآمد و به شکل طاقت‌فرسایی تصمیم‌های سرنوشت‌ساز اتخاذ شده در واشنگتن و بغداد در ماه‌های پیش از اشغال عراق را بازسازی کرده بود. اما داستان‌های دیگری برای گفتن و روش‌های دیگری برای روایت وجود دارد و هالیوود با وجود شهرتش به گرایش‌های لیبرالی، حاضر نیست بر روی ریزش مخاطب ناشی از یک‌جانبه‌نگری ریسک کند. شاید از زمان موفقیت تجاری فارنهایت ۱۱/۹ مایکل مور این ترس هالیوود کنار رفته باشد. اما این جالب است که سازندگان فیلم‌های داستانی همچنان میان واقعیت و داستان مرزی قائل هستند که باعث می‌شود بیشتر رویدادهای سیاسی ناخوشایند زمانه ما معنای سیاسی تعدیل‌شده‌ای داشته باشد. در عوض، این فیلم‌ها احساسات، عواطف، استعاره و تجرید تدارک می‌بینند. حتی آن عراقی‌های خونین در پایان ویرایش شده کارکرد نمادین دارند، چون ما نمی‌دانیم چه کسانی بوده‌اند یا چگونه مرده‌اند. در دیگر فیلم‌های با موضوع عراق – از جمله چندین مستند- مردم محلی نامرئی هستند. فیلم‌های دیگری که در مناطق جنگی دیگر ساخته شده‌اند، شخصیت‌های عرب یا مسلمان دارند، اما کارکرد آن‌ها هم به سمت نمادین بودن گرایش دارد.
اما چگونه می‌توان فیلمی درباره جنگ عراق یا جنگ با تروریسم را تمام کرد؟ آیا امکان دارد پیروزی را به شکل عینی و با جزئیات روایی به تصویر کشید؟ آیا امکان تصویر کردن شکست وجود دارد؟ تفاوت‌های این دو چطور؟ ما کجا طعم شیرین آسودگی و تلخی تصفیه مورد انتظار از فیلم‌ها را خواهیم یافت؟ از ابتدا، هم از طرف دولت و هم از سوی منتقدان دولت به ما گفته شده که این یک نبرد طولانی، پیچیده و چند مرحله‌ای است. بنابراین تلاش برای منطقی جلوه دادن اجزای روایی آن از ابتدا تا پایان، ناقص و غیر قابل باور جلوه می‌کند.
داستان‌های در لحظه
«وودی آلن به آخر خط رسیده است»؛ دوران فیلمسازی وودی آلن سال‌هاست به پایان رسیده است»؛ «بدترین فیلم یک نابغه‌ی نیویورکی» و… . اکثر منتقدان با جملاتی از این دست به استقبال آخرین فیلم وودی آلن رفته‌اند. بدون هیچ تردید و تأملی از وودی آلن و فیلمش بد گفته‌اند. ظاهراً وودی آلن که مدتی پیش با ساخت «امتیاز نهایی» علاقه‌مندانش را کمی امیدوار کرده بود، با «رویای کساندرا» شکست مفتضحانه‌ی «خبر داغ» را تکمیل کرده است. عده‌ای فاصله گرفتن آلن از خصیصه‌های ثابت فیلم‌های سابقش را دلیل ناکامی‌های اخیرش می‌دادند و عده‌ای دیگر معتقدند پیری کار خودش را کرده است و هوش و نبوغ آلن این سال‌ها در گذر زمان جای خود را به سستی و رخوتی داده که تأثیرش بر فیلم‌هایی همچون «خبر داغ» و «رویای کساندرا» مشهود و معلوم است. در این میان اما خود آلن مانند سال‌های قبل بی‌توجه به ستایش‌ها و نکوهش‌های منتقدان همچنان تلاش می‌کند سنت فیلمسازی خود را بدون وقفه ادامه دهد و هنوز عرقش از فیلم قبلی خشک نشده به سراغ فیلم بعدی برود. آلن در هفتاد و سه سالگی فرصت چندانی ندارد و باید منتظر ماند و دید آیا این نابغه‌ی دهه‌های هفتاد و هشتاد نیویورک می‌تواند اعتبار از دست رفته‌اش را باز‌یابد یا وی هم مانند بیشتر نوابغ سینما در دوران رکود هنری خود با سینما خداحافظی می‌کند.
«رویای کساندرا» اولین بار در بخش خارج از مسابقه‌ی جشنواره فیلم ونیز(جایی که وودی آلن خیلی محبوب است) به نمایش درآمد و کمی بعد هم سر از جشنواره‌ی فیلم تورنتو درآورد. با این حال به رغم اینکه فیلم کمی معروف شده و شهرتی برای خود دست و پا کرده، گمان نمی‌کنم اکنون که کمپانی واین‌استاین آن را در آمریکا اکران کرده است کسی از فیلم خوشش بیاید و برای تماشایش به سینماها برود.
وودی آلن بعد از عقب‌نشینی به فیلمی کمدی در حد و اندازه‌ی «خبر داغ» که هم به لحاظ هنری و هم به لحاظ تجاری یک شکست تمام عیار بود، در فیلم جدیدش به دنبال ساخت یک تریلر هیچکاکی بوده است که قبلاً در «امتیاز نهایی» نمونه‌ی بهترش را دیده بودیم. «رویای کساندرا» اما نه به «خبر داغ» شبیه است و نه به «امتیاز نهایی» و فیلم سطح پایینی است که از بازیگران آمریکایی استفاده نکرده است و به لحاظ کیفیت تولید هم فاقد سبک غنی، سطح بالا و البته خسته‌کننده‌ی فیلم‌های سابق است. «رویای کساندرا» صرفاً فیلمی است که باز هم از بریتانیانی‌های معمولی و پروتاگونیست‌های همیشگی آن‌جا به عنوان شخصیت‌های داستانی خود استفاده کرده است و مجدداً به سراغ محیط و جغرافیایی رفته که برای وودی آلن به شدت نامأنوس و ناآشنا است. چرا که مشاهدات وودی آلن از انگلستان و بازتاب آن در فیلمش به هیچ وجه از طراوت و اصالت لازم برخوردار نیست. در یک کلام تمام سرمایه‌ای که سرمایه‌گذاران خرج این فیلم سر‌هم‌بندی شده کرده‌اند تا ایده‌های دست دوم وودی آلن به فیلم تبدیل شود بر باد رفته است!
