کتاب خاوران‌نامه یک مثنوی حماسی است مشتمل بر ۲۲۵۰۰ بیت که در بحر متقارب مثمن مقصور سروده شده و در آن افسانه‌ها و داستان‌های خیالی از سفرها و جنگ‌ها و دلاوری‌های حضرت علی‌بن‌ابیطالب(ع) و یارانش مالک‌اشتر و ابوالمحجن در سرزمین خاوران، با شاه خاور به نام «قباد» و شاهان بت‌پرست دیگر به نام «طهماس» شاه و «صلصال» شاه و سپاه دیوان و اژدها به نظم کشیده شده است.
نویسنده کتاب، شمس الدین محمد بن حسام الدین حسن فرزند شیخ شمس الدین زاهد معروف به «ابن حسام» از مردم «خوسف» قهستان خراسان بوده و در همان‌جا تولد یافته است و خوسف دهی است که تقریباً در کرانه کویر لوت در حدود مرز خراسان و کرمان واقع شده و اکنون جزء بیرجند و قاینات است.
وی به واسطه سرودن خاوران‌نامه، لقب فردوسی ثانی یافته است. این مثنوی گران‌قدر که از قدیمی‌ترین منظومه‌های حماسی دینی در ادب فارسی است، در نوع خود کم‌نظیر و به لحاظ سبک و ارزش شعری از مقام ممتازی برخوردار است.
حضرت امیر مؤمنان در مصاف با میر سیاف
حضرت امیر مؤمنان(ع) در مصاف با قطار
چون هدف این داستان‌ها، تحکیم ایمان مردم و برانگیختن حس تحسین شیعیان و دوست‌داران آل علی(ع) بوده است، بنا به پسند عوام در آن روزگار، همیشه صحت روایات تاریخی مورد نظر نبوده بلکه در آن‌ها گاه سخن از جنگ با اژدها و دیو و جن می‌رود. شخصیت‌های انسانی این مثنوی همچون مالک اشتر، ابوالمحجن و عمر بن امیه واقعیت تاریخی دارند ولی پاره‌ای دیگر نظیر عملاق، قرطاس، عبدوی و نیر مکان‌هایی همچون حصن ضمان و حصن ظفر صرفا ساخته‌ی ذهن شاعر است و تنها از دید حماسی باید بدان‌ها نگریست.
از مجموع نسخه‌های خاوران نامه، کهن‌ترین آن‌ها نسخه‌ی موزه هنرهای تژئینی تهران است که هم اکنون در کاخ گلستان نگهداری می‌شود.
یحیی ذکاء از مقایسه جزییات صورت‌ها و طرز قلمزنی‌ها و رنگ آمیزی‌ها و صحنه‌سازی‌ها و ترکیب‌بندی‌های نگاره‌های این نسخه چنین نتیجه می‌گیرد که در مصور ساختن صفحات این کتاب، سه نفر نقاش یا به عبارت دقیق‌تر یک استاد و دو شاگرد دست داشته‌اند.
این نسخه در ابتدا یعنی پیش از متلاشی شدن دارای ۱۵۵ قطعه نقاشی بوده ولی اکنون تعداد نقاشی‌های باقی مانده آن فقط به ۱۱۵ قطعه می‌رسد و ۴۰ نگاره باقی مانده در مجموعه‌های مختلف پراکنده‌اند.
چون تاریخ کتابت نسخه و مینیاتورهای فوق همزمان با سلطنت ترکمانان آق قویونلو و قره قویونلو در ایران است و دارای شیوه معین و مشخصی است؛ از این رو متخصصان اروپایی، سبک نقاشی آن را «سبک ترکمان» نامیده‌اند.
در حالی که یحیی ذکاء آن را ادامه هنرهای قدیم و پدید آورده‌ی خود ایرانیان می‌داند که بر اثر مرور زمان و نفوذ شیوه‌های گوناگون از کشورهای همسایه مانند بیزانس و چین و هند و غیره، و ابداع و تفنن‌های استادان کار، تحولات و تغییراتی یافته و به صورت‌های مختلف جلوه‌گر شده است.
برخی از نگاره‌ها تاریخ ۸۸۲ هجری قمری را دارد و به امضای نقاشی به نام فرهاد است. این امضا، نخستین امضای یک نقاش پس از امضای جنید بغدادی است.
رسیدن عمر امیه به حضور حضرت (ع)
گشوده شدن قلعه خیبر به دست حضرت علی (ع)
فرهاد، نقاش گمنام و شیرین قلم اواخر قرن نهم، گویا از اهالی شیراز بوده که در شیوه‌ای خاص هنرآفرینی کرد. به استناد تصاویر تاریخ‌دار نقاش، می‌توان گفت این نسخه ارزنده در حوالی سال ۸۹۲ هجری قمری پایان یافته و حدود ۱۰ سال نیز صرف کتابت و آفریدن نقوش آن شده است.
شیوه مجلس‌آرایی و کشیدن درختان سرو و گیاهان نواحی گرمسیری و ترسیم حیوانات دریایی، از قبیل نهنگ‌ها و ماهی‌های گوناگون و مناظر کشتی‌ها و کناره‌ها، این حدس را تأیید می‌کند که نقاش به ساحل دریاها و امکانات آن دسترسی داشته و در شهر شیراز که تا حدودی به آن نواحی نزدیک‌تر بوده، نقشی می‌ساخته و شیوه شیرازی و ترکمانی را در تصاویر خود اجرا می‌کرده است. نقوش روی کشتی‌ها، اسلیمی گل اناری و کلاه‌های برخی افراد، درویشی و بلند و نمدی در عیار شیوه شیرازی‌ها و ابرها، چین دامنی و باب آن سامان است و تزئینات چادرها و سایر نقوش نیز در این مکتب قرار دارند. شیوه خطوط متن نسخه، شیرازی است که با نسخه‌های دیگری که در این شهر کتابت شده یکسان و یک عیار است. از طرفی شیوه تذهیب و تشعیر صفحات اول و آخر کتاب نیز در مکتب شیراز است و نقش پرآذین تاج‌های کیانی و رگه‌های مارپیچی ظروف ساسانی و شیوه‌های ختایی و اسلیمی و نقوش در و دیوار ساختمان‌ها و قیافه‌ها و لباس‌های زنانه و قوسی‌های طاقی و قندیل‌های عمارات، مؤید این نکته است که نقاش، از اهالی شیراز بوده و نسخه مزبور را در آن دیار مصور کرده است.
منابع :
۱- خوسفی بیرجندی، ابن حسام، خاوران نامه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱
۲- مرادی، حمید الله، تازیان نامه پارسی، خلاصه خاوران نامه ابن حسام خوسفی، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۲
۳- ذکاء، یحیی، «خاوران نامه، نسخه خطی و مصور موزه‌ی هنرهای تزئینی»، هنر و مردم، دوره ۲، شماره ۲۰
