فیروزه

مقدمه

{تصویر ۱}

هنر ایران از دیرباز چه از نظر شیوه و روش و چه از نظر رونق اقتصادی بر کشورهای بیگانه از جمله کشورهای غربی تأثیر زیادی داشته است. سابقه این تأثیرات به دوران پیش از اسلام بازمی گردد . هنر صدر مسیحیت و بیزانس به میران زیادی از هنر ساسانی متأثر بوده اند. این روند تأثیرپذیری در دوران اسلامی خصوصاً از طریق جادهٔ ابریشم در بازارهای ونیز همچنان ادامه داشت . در اواخر قرن نوزدهم ، خصوصاً قرن بیستم میلادی کشورهای اروپایی آثار هنر ایران را از طرق دیگر مورد بهره برداری اقتصادی قرار دادند . آنان به تاراج آثار هنری و انتقال آنها به کشورهای خود و با ایجاد نمایشگاههای هنر ایران در شهرهای بزرگ و اختصاص بخشی از موزه های خود به این آثار هنری و همچنین با ایجاد مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی در این زمینه به بهره وری هر چه بیشتر از آثار هنری ایران پرداختند .

نحوهٔ گردآوری و خارج کردن آثار بیشماری از هنر ایران توسط فرنگی ها در اواخر قرن نوزدهم و قرن بیستم میلادی ، استفاده های گوناگون آنان از فوق موضوعی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است . در این مقاله سعی خواهد شد به صورت مختصر به این موضوع پرداخته شود.

*

با شکل گیری رشتهٔ تاریخ هنر به شکل مدرن در آلمان در قرن نوزدهم میلادی ، مطالعه در زمینه هنرها ، فرهنگها و تمدنهای دیگر از جمله هنر و معماری اسلامی هم هر چند به صورت مختصر در ابتدا مورد توجه اندکی از محققین غربی واقع گردید . از اواسط قرن نوزدهم توجه به اسلام به عنوان یک دین وتمدن توسعه پیدا می کند . در این رابطه عده ای به فراگیری زبان کشورهای مسلمان می پردازند . در اولین سالهای قرن بیستم افرادی به صورت جدی به مطالعه هنر اسلامی و گردآوری آثار هنری می پردازند و در همین رابطه اشخاصی تحت عنوان جهانگرد و عده ای هم به عنوان مأموران سیاسی وارد کشورهای اسلامی از جمله ایران می شوند .

یکی از اولین افرادی که از اروپا به قصد گردآوری آثار هنری به ایران مسافرت کرد ژولیس ریچارد Jules Richard (???? – ???? م) فرانسوی بود که در سال ???? میلادی به تهران آمد . ژولیس ریچارد با نام مستعار ” میرزا رضا ” در سال ???? به عنوان معلم زبان فرانسه و انگلیسی در دارالفنون به تدریس مشغول شد . او در سالهای ?? – ???? به عنوان مترجم، مشیرالدوله صدراعظم وقت را در مأموریتش به اروپا همراهی می کند . وی همچنین در سال ???? به عنوان مترجم همراه ناصرالدین شاه به اروپا سفر می کند . ریچارد در طول مدت اقامتش در ایران به گردآوری آثار هنری می پردازد . او در هنگام ترک تهران مجموعهٔ نفیسی از آثار هنری را با خود به پاریس می برد .

در اواخر قرن نوزدهم مجموعهٔ داران آثار هنری پاریس مواجه با آثار هنری فراوانی که متعلق به کشورهای شرقی بود می شوند . در این خصوص ابتدا آثار هنری ژاپن بیش از همه مور توجه قرار می گیرند ولی در آخرین دههٔ قرن نوزدهم ، آثار هنری کشورهای اسلامی از جمله ایران بیش از همه توجه مجموعه داران را به خود اختصاص داده و عده ای از مجموعه داران به شدت علاقمند به گردآوری این آثار می شوند . هنری وور Henri Vever (???? – ????م) یکی از این مجموعه داران خود شخصاً به کشورهای شرقی سفر می کند. او به شهرهای استامبول ، سمرقند ، بخارا و منطقه قفقاز مسافرت می کند و آثار مهمی را گردآوری و سپس نمایشگاهی در سال ???? میلادی در پاریس برگزار می کند . در این نمایشگاه کتابهای خطی مصور بیش از همه مورد توجه بوده است. در سال ???? میلادی مجموعه ای از آثار هنری ایران از جمله تعداد قابل ملاحظه أی از نسخ خطی که توسط ژولیس ریچارد (مترجم ناصرالدین شاه در سفر فرنگ) گردآوری کرده بود در هتل دِرت Drouot به معرض فروش قرار می گیرد . در این ایام مراکز فروش آثار هنر اسلامی رشد قابل ملاحظه ای پیدا می کنند . آثار هنری با قیمتهای بالایی خرید و فروش می شوند . در این میان می توان به جورجیس دموت Georges Demott (????-????م) به عنوان یکی از عتیقه فروشان پاریس اشاره نمود که آثار و نسخ خطی ایرانی را به فروش می رسانید . او شاهنامهٔ بزرگ و معروف دورهٔ ایلخانی که به اسم او هم مشهور شده است به خاطر حجم بزرگ و تصاویر زیاد ، به صورت ورق ورق در سال ???? به فروش رساند . او حتی اوراقی از کتاب که دارای دو تصویر در پشت و روی یک ورق بود ، به روشی خاص دو تصویر را از هم جدا و به طور جداگانه به فروش رساند . قابل ذکر است این شاهنامه در سالهای ?? – ??? هجری در دورهٔ حکومت سلطان ابوسعید ایلخانی مصور و دارای ?? مجلس می باشد . دموت شاهنامهٔ شاه اسماعیل دوم را همه به این طریق ورق ورق نمود و به فروش رسانید .

در دههٔ ???? در پاریس همزمان با حضور آثار هنری ایرانی در نمایشگاهها ، شاهد ترویج جنبش هنری آرت نوو Art Nouveau هستیم . این جنبش در واقع حرکتی بود بر علیه منتقدین هنری که هنرهای زیبا را مختص مجسمه سازی و نقاشی می دانستند و هنرهای دیگر را تحت عنوان » هنرهای کاربردی « و فاقد ارزش هنری به حساب می آوردند . نمایشگاههای هنرهای شرقی این جرأت را به هنرمندان رشته هایی مثل طراحی پارچه ، هنرهای کتاب آرایی، جواهرسازی ، طراحان پوستر و … داد که به آثار خود ارزشهای هنری بدهند . هنرمندان این رشته ها با استفاده از نقوش تزئینی نشان دادند که آثار آنها هم می توانند دارای ارزشهای زیباشناسی باشند . بسیاری از کارشناسان غربی معتقد هستند که آثار هنری ایران خصوصاً ظروف و آلات شیشه ای الهام بخش هنرمندان این جنبش بوده است.

رابرت مردوک اسمیت Robert Murdoch Smith (???? – ????) انگلیسی از دیگر اشخاصی است که در خارج کردن آثار هنری ایران در اواخر قرن نوزدهم نقش بسیار مهمی داشته است . اسمیت در سال ???? به عنوان مدیر تلگراف خانه از طرف انگلیس در ایران مشغول بکار شد . در طول ?? سال اقامت در ایران آثار بسیار زیادی را گردآوری نمود . او در سال ???? آثار گردآوری را به موزهٔ سوث کنزینگتون (South Kensington ) لندن ارسال نمود . او فقط یکبار بیش از دو هزار قطعه آثار هنری شامل کاشی ، سرامیک ظروف فلزی نقاشی و جلدهای لاکی ، پارچه و نسخ خطی برای موزه از طریق بوشهر با کشتی به لندن ارسال می کند.

او در طول یکسال ?? گزارش خرید به موزه ارسال نمود . از همین طریق موزه فوق توانست آثار قابل ملاحظه ای از هنر ایران را در خود جای دهد . اسمیت با زیرکی همچنین توانست بسیاری از آثاری را که ریچارد فرانسوی گرد آوری کرده بود برای موزهٔ کنزینگتون لندن خریداری کند . از طرفی دیگر توانست واسطه هایی از از میان یهودیان اصفهان و کاشان پیدا کند تا آثار هنری از جمله کاشی و کتابهای خطی را برای او گرد آوری کنند و به تهران بیاورند.

اسمیت در هفدهمین گزارش خود که هم اکنون در کتابخانه ملی اسکاتلند در شهر ادینبرا نگهداری می شود ، می نویسد در سال ???? میلادی علما متوجه ناپدید شدن کاشی و حتی محرابهای مسجدها شده اند و از دولت وقت شدیدا در خواست نمودند که جلو این سرقتها گرفته شود . در این زمان آثار هنری مثل کتیبه و کاشیکارییهای مساجد خوانسار ، مشهد ، نطنز ، قم ، ورامین و حیدریهٔ قزوین ناپدید می شوند. بعد از مدتی کاشیهای مساجد مشهد و قم در مجموعهٔ اروپائیان پیدا می شود . در این دوره واسطه گران و سوداگران اروپایی در اصفهان و دیگر شهرها در حال گردآوری آثار بودند که با خراب کردن قصرهای صفوی توسط حاکم وقت اصفهان ، ظل السلطان پسر بزرگ ناصرالدین شاه(????-????هجری) مجموعه های خود را کامل می کنند . ادوارد برون E. Broune)) مستشرق غربی می گوید که در سال ????(????هجری) خودش شاهد خراب کردن قصر های هفت دست ، آینه خانه و نمکدان که توسط عمال ظل السلطان انجام می گردید بوده است. در این زمان نیز تخریب آثار باستانی مورد اعتراض علمای اصفهان قرار می گیرد . به قول حسین مکی،یکی از علمایی که در مقابل ظل السلطان می ایستد شهید مدرس بوده است . مدرس وقتی وارد اصفهان می شود و شاهد تخریب بناهای دورهٔ صفویه می شود و با حمایت آیت ا… نورالله اصفهانی مانع تخریبها می شود . حسین مکّی می گوید اگر چند بنایی هم در اصفهان باقی مانده است به واسطهٔ مبارزهٔ مدرس با ظل السلطان بوده.

محراب زرین فام مسجد میدان کاشان نیزدر همین ایام (دهه ????) از ایران خارج می شود . این محراب منحصر بفرد یکی از زیباترینء ظریفترین و بزگترین محرابهای زرین فام است که در سال ??? هجری توسط حسن بن عربشاه نقاش کار شده است . این محراب هم اکنون در موزهٔ برلین نگهداری می شود (شکل?).

{تصویر ۲}

شکل?). محراب زرین فام مسجد میدان کاشان / سال ??? هجری / حسن بن عربشاه نقاش / موزهٔ برلین

اسمیت درسال ???? میلادی به عنوان مدیر موزهٔ علم و هنر شهر ادینبرا انتخاب و ایران را ترک می کند . با این حال او عده ای را که در تلگراف خانه تهران کار می کردند مأمور جمع آوری آثار هنری ایران می کند . همانطوری که اشاره شد اسمیت در سال ???? با مذاکره با ریچارد تعداد قابل ملاحظه ای از آثار او که در پاریس به نمایش گذاشته بود شامل : سفال ، پارچه ، وسایل جنگی ، ظروف فلزی و … را خریداری نمود .

خارج کردن فرشهای قدیمی ایران از دیگر مواردی است که انتقال آنها در اواخر قرن نوزدهم به کشورهای غربی شتاب بسیاری پیدا کرد. یکی از مهمترین آنها که در این زمان از ایران خارج کردند فرش معروف به « فرش اردبیل› است که در سال ??? هجری توسط مقصود بیک کاشانی در ابعاد ??/?*??/?? متر بافته شد . این فرش در دورهٔ شاه طهماسب برای بقعهٔ شیخ صفی الدین اردبیلی بافته شد .

این فرش توسط شرکت زیگلر Zeigler از ایران خارج و به یک عتیقه فروشی لندنی فروخته می شود و سپس درسال ???? به توصیهٔ هنرمند و نویسندهٔ معروف ویلیام موریس W. Morris برای موزهٔ کنزینگتون به مبلغ /??? پوند خریداری شد . این فرش سپس توسط هنرشناسان به عنوان بهترین فرش دنیا معرفی شد . فرش معروف اردبیل هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود (شکل ?).

{تصویر ۳}

شکل ?). فرش معروف اردبیل / سال ??? هجری/ عمل مقصود بیک کاشانی / ابعاد ??/?*??/?? متر / موزه ویکتوریا و آلبرت لندن.

در اواسط قرن ?? زمانی که اروپاییان در تلاش برای دست یابی هر چه بیشتر بر کشورهای مسلمان بودند ، باعث شد که به طور مستقیم با این کشورها در تماس باشند . همین امر سبب شد که در سالهای آغازین قرن بیستم افراد زیادی به عنوان کاوشگر به کشورهای اسلامی مسافرت و به حفاری مناطق باستانی بپردازند . این موضوع باعث شد که اکثر موزه های کشورهای اروپایی و آمریکا بخشهایی را به آثار هنر اسلامی اختصاص می دهند . موزه های لندن ، وین ، برلین ، بوداپست ، فرانکفورت ، هامبورگ و … آثار هنر اسلامی را بر اساس مواد و مصالح و توالی زمانی طبقه بندی و به نمایش بگذارند .

در ایالات متحدهٔ امریکا چند موزه در ابتدای قرن بیستم به خاطر داشتن آثار هنر ایرانی بسیار معروف شدند . موزهٔ هنرهای زیبای بستون در سال ???? میلادی اولین مجموعه را به نمایش گذاشت . موزهٔ متروپلیتن نیویورک در سال ???? و همچنیین گالری هنر فرییر واشینگتن در سال ???? آثار هنری و نسخ خطی منحصر به فردی را به نمایش گذاشتند .

در طول دههٔ ???? میلادی مطالعه و تحقیق بر روی هنر ایران به عنوان مرکز مهم هنر اسلامی بطور جدی مورد توجه واقع گردید . در همین زمان عده ای از محققین معروف از کشورهای مختلف به ایران عزیمت می نمایند . آرتور پوپ A. U. Pope(????-???? م) محقق امریکایی همراه همسرش P. Ackerman در این میان نقش مهمی را عهده دار می باشد . پوپ اولین بار در سال ???? میلادی به ایران سفر می کند و از همان ابتدا به تحقیق و تهیه عکس از آثار هنر و معماری ایران می پردازد . او همچنین به عنوان مشاور هنری رضا خان انتخاب می شود . پوپ بطور مرتب به ایران سفر و به تحقیقات خود ادامه می دهد . او مؤسسه هنر ایران را ابتدا در شیکاگو و سپس در ایران تأسیس می کتد . این مؤسسه بیشتر به عنوان یک واسطه گر بین موزه های کشورهای غربی و فروش اثار هنر ایران عمل می کند و از این طریق بسیاری از آثار هنر ایران خارج می شوند و بودجهٔ مؤسسه نیز از این طریق مهیا می شود . آرتور پوپ مجموعهٔ تحقیقات خود را در شش جلد تحت عنوان : A Survey of Persian Art ، توسط انتشارات دانشگاه اکسفورد در سال ?? – ???? به چاپ می رساند .

ارنست هرزفیلد E. Herzfeld( ???? – ???? ) از دانشگاه برلین نیز از سال ???? در ایران بسیار فعال بود . آندرا گدارد A. Godard ( ???? – ???? ) محقق فرانسوی هم از دیگر افراد بود که بر روی هنر ایران مطالعاتی داشت و موزهٔ ایران باستان را بنا نهاد . مجموعه چهارجلدی «آثار ایران» از جمله تحقیقات او می باشد . ارنست کوئنل E. Kuhnel ( ???? – ????) و ریچارد اتینگهاوزن R. Ettinghausen( ???? – ???? ) نیز از جمله محققین آلمانی بودند که در آن ایام بر روی هنر ایران مطالعه نمودند و آثار مکتوب زیادی را تألیف کرده اند .

در طول دههٔ ???? کاوشهایی در مناطق باستانی ایران توسط امریکائیان انجام شد . این کاوشها در تخت جمشید ( ?? – ???? ) و شهرری ( ? – ???? ) توسط موزهٔ هنرهای زیبای بستون و در نیشابور ( ?? – ???? ) توسط موزهٔ متروپلیتن انجام می گیرد. بر اساس قوانین جدید ، نصف آثار کاوش شده می بایستی در اختیار موزه های ایران قرار می گرفت . ولی بر اساس شواهد و گفته های خود مستشرقین بهترین آثار به موزه های امریکا منتقل می گردید .

در سال ???? میلادی توسط پوپ نمایشگاهی تحت عنوان « شش هزار سال هنر ایران » در شهر نیویورک برگزار گردید . در این نمایشگاه آثار هنری بسیار زیادی به نمایش گذاشته شد . بیشتر آثار از موزه های ایران انتخاب شده بودند . تعدادی از این آثار دیگر به ایران برگردانده نشدند . از جملهٔ آنها محراب بسیار زیبای مدرسهٔ امامیهٔ اصفهان بود . این محراب در دورهٔ مظفربان (???-???هجری) ساخته شده و یکی از قدیمی ترین محراب هایی است که با کاشی معرق ساخته شده است . این محراب هم اکنون در موزهٔ متروپلتین نگهداری می شود . ( شکل ? ) .

{تصویر ۴}

شکل ? ) محراب با کاشی معرق مدرسهٔ امامیهٔ اصفهان / دورهٔ مظفربان (???-???هجری) / ابعاد ?.?? در ?? .?متر / موزهٔ متروپلیتن.

امروزه آثار هنری ایران و کشورهای اسلامی توسط شرکت‌های چند ملیتی خرید و فروش می‌شوند. مهم‌ترین آن‌ها شرکت ساتی بیس (Sothebys) می باشد که هر ساله در چندین نوبت آثار هنری کشورهای اسلامی از جمله ایران را در لندن و نیویورک با چاپ کاتالوگهایی با قیمتهای بسیار بالا به فروش می رساند .